Cemal Reşit Rey'e Anlamlı Armağan: Çelebi:

Dr. Aydın Karlıbel 

Cemal Reşit Rey Çelebi’nin ilk versiyonunu, Sultan III.Ahmed devrinde yaşamış ve himaye görmüş olan Küçük Müezzin Çelebi’nin gerçek hikâyesinden yola çıkarak, ağabeyi Ekrem Reşit Rey’in  1942 yazında hazırladığı libretto üzerine 3 yılda (1942-1945) besteledi.

1938-1940 yılları arasında Rey kardeşler Ankara Radyosunda yayın şefliği görevindelerken Mesut Cemil ve Ruşen Ferit Kam tarafından kendilerine verilen bir tiyatro eseri ile Çelebi operasının bestelenme süreci başlar. Hüseyin Sadettin Arel’in de kendisine verdiği Müezzin Çelebi’ye ait özgün beste Şehnaz Buselik Semai’yi Cemal Bey operaya dahil eder.

Besteci, Çelebi üzerinde 30 yıl süreyle çalışmaya devam eder ve eser son şeklini 1973 te alır. Orkestra partisyonu ‘9 Mart 1973 ta tamamlandı’ imzasını taşır,  piyano-şan 1975’ te tamamlanmıştır. (Çelebi Cemal Reşit Rey’in tüm yedi operasının içinde, orkestrasyonunu yapıp tamamladığı tek operasıdır.)

14 Ocak 1974' te Suna Korad ve Mustafa İktu Çelebi’den seçmeleri bestecinin idaresinde Taksim Venüs sahnesinde icra ederler.

29 Temmuz 1976 tarihli Hayat Dergisi ‘Çelebi ramp ışıklarında’ başlığıyla, Aydın Gün rejisiyle esere ait Erol Uras, Suna Korad ve Atilla Manizade’nin de bulunduğu ilk distribüsyon duyurusuna yer verir.

Bestecinin vefat yıldönümüne rastlayan 7 Ekim 1996 da CRR Konser Salonundaki Cemal Reşit Rey’i Anma Konserinde Gökçen Koray yönetimindeki TRT Gençlik Korosu piyano eşliğimle eserin başında yer alan Edirne türküsü ‘Yine yol vermedi acem dağları’ (Yeniçeriler Korosu’nun geçişi) söylerler. (Aynı konserde iki piyanoyla İdil Biret ile 12 Prelüd ve Füg’den seçmelerle 10’ncu Yıl Marşını çaldık.)

20 yılı aşkın bir süre Çelebi’den yadigar sadece piyano şan notası vardı. Partisyon kayboldu deniyordu. Serencebey’deki derslerimde salonundaki yuvarlak cam masasında bir hattat titizliğiyle işlemekte olduğu partisyonda hocam orkestrasyonun aşamalarını bana göstermekteydi. 35x50 cm. ebadındaki partisyonun kaybolmuş olması inanılır gibi değildi. Bu kayıptan duyduğum üzüntüyle piyano şandan yola çıkarak Yeniçeriler Korosu’nu piyanoya uyarladım. Vedat Kosal 1998 yılında Almanya’da Phillip Verlag için hazırladığı CD albümünde bu transkripsiyonu kaydetti (Türkische Miniaturen) Rüya Taner ise Wigmore Hall resitalinde çaldı. Çelebi’nin kaybından teselli bulabilmek ümidiyle Suna Korad’ın motivasyonuyla Eyyubiler’i konu alan tarihi bir operayı da bestelemeye koyuldum.

Ekim 2004’ te Cumhuriyet Bayramı ve Cemal Reşit Rey’in 100ncü doğum yıldönümü münasebetiyle verilen İDSO konserinde Naci Özgüç yönetiminde görkemli bir kadro ile Yeniçeriler Korosu, mehteran bölüğü ve bandonun da katılımıyla, ayrıca bestecinin Bebek Senfonisi ve Marşları ile birlikte seslendirildi.

Eylül 2005 te Çelebi’nin partisyonunun Ankara Devlet Operası arşivinde bulunması büyük bir sevinç yarattı

Temmuz 2006 da hocanın sağlığında tamamlayamadığı III. ve IV. Perdelere ait (nefesli ve vurma saz partileri) orkestra materiyelini hazırlayarak eseri tümüyle seslendirilmeye hazır hale getirdim. Ersu Pekin başkanlığındaki ekip partisyonun dijital nüshasını hazırladılar.

Kasım 2008’de İ.T.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde Cihat Aşkın, İlhan Usmanbaş, Şehvar Beşiroğlu, Ruhi Ayangil ve Hasan Uçarsu’dan oluşan jüri tarafından Çelebi üzerine yazdığım Doktora Tezim onaylandı.

7 Mayıs 2010 da Suat Arıkan’ın müdürlüğünde Çelebi İstanbul Devlet Operası tarafından Süreyya sahnesinde Aydın Gün’ün anısına Vladimir Lungu ve Gökçen Koray yönetiminde, Serkan Bodur ve Sevim Zerenaoğlu ile birlikte 13 değerli solist tarafından ilk kez konser sunumuyla icra edildi.

2015 te Çelebi’nin komple piyano-şan notasının bilgisayar baskısını tamamladım.

Hocamın eserleri üzerindeki diğer bazı çalışmalarım Zeybek operasının komple piyano-şan baskısı, Söylemeden Yapmak (Faire sans dire) operasının orkestrasyonu, Shakespeare’in Fırtına’sının sahne müziği ve Fantezi Vokaliz’in partisyon restorasyonları. Piyano solo eserlerine ait bir kaydım ise Naxos yayınevine sunuldu.

Mayıs 2023’ te SANSEV Korolar Festivalinin Onur Bestecisi olarak Cemal Reşit Rey’in eserleri ülkemizin seçkin koroları tarafından icra edildi.

Temmuz 2023' te Evin İlyasoğlu’nun Cemal Reşit Rey biyografisi İBB tarafından yayınlandı.

Kasım 2023’ te Polonyalı soprano Elzbieta Nowotarska-Lesniak ile İ.T.Ü. MIAM Stüdyosunda Fatma’nın 1’nci ve 4’ncü perde aryalarını kaydettik. Polonyalı soprano Ekim 2024’ te Krakow’da Jagiellonian Üniversitesi’nde Cemal Reşit Rey üzerine bir konferans verdi.

Sağlığında gözlemlediğim husus, talebelerini asla buna zorlamasa da, Cemal Beyi en çok mutlu eden şeyin, eserlerinin raflarda durmayıp sahnelerde icra edilmesiydi. İkilemler (düaliteler), Batının ve Doğunun tınıları, modal ve makamsalın, diyatonik ve kromatiğin, dünyevi ve uhrevinin birlikteliği, Chopin, Beethoven ve Faure’den ilham bulduğu aydınlık ve karanlığın tezatları, dünyevi tutkular ve meleksel huzur ile salah, Çelebi’de yer bulmuştur.

Çelebi’nin Ankara’da ilk kez sahnelenmesi dünya çapında bir sanat olayıdır. Bestecimiz benzersiz kişiliği ve sanatı ile ebediyen ilgi ve hayranlık uyandırmaya devam edecektir. Eserin dünya sahnelerinde yer bulabilmesini, CRR arşiv ve külliyatının tamamlanmasını dileriz. Çelebi’ye emeği geçen tüm sanatçılara ve bu büyük düşü gerçekleştirenlere saygıyla selam olsun.

Dr. Aydın Karlıbel

9 Nisan 2025 İstanbul/ Mecidiyeköy

 

CRÉATION DE ÇELEBİ (TCHÉLÉBI), GRAND OPERA BILINGUE       DE CEMAL REŞID REY

                                                                                                                         Commentaire par Dr.Aydın KARLIBEL

    L'Opéra “Çelebi” ('Tchélébi') composé en turc et en français, en 4 actes, du célèbre compositeur turc Cemal Reşid Rey, (Djémal Réchid) (1904-1985) verra la création à l’Opéra d’Etat d’Ankara le 19 Avril.

     Composé en 31 ans entre 1942-1973 et dont les préparations ont pris 52 ans (1973-2025)

 Des 2 frères artistes, (la famille comptait deux autres soeurs) l’ainé Ekrem Réchid, écrivain, a étudié à Paris (Lycée Buffon) et à Genève (Académie des Beaux-Arts) (Prix du Ministère de l’Education français et Officier d’Académie).Il a écrit le livret de Çelebi en 1942.

    Cemal Reşid Rey, enfant prodigue, dont le talent précoce était loué par Gabriel Fauré et Marguerite Long au Conservatoire de Paris, a étudié au Conservatoire à deux étapes. Pionnier doyen de la musique occidentale en Turquie, Rey a fondé l’orchestre symphonique d’Istanbul, a collaboré avec des  artistes de renommée internationale au moyen de la Société Philarmonique d’Istanbul de laquelle il était parmis les fondateurs.

 Chevalier de la Légion d’Honneur, plusieurs prix ont lui été accordés par des governements européens.

Virtuose du piano, fécond compositeur de génie en tous genres, maitre de l’orchestration, très jeune il habitait voisin de Saint-Säens à l’Avenue Kléber à Paris, ses oeuvres symphoniques et concertos ayant été crées aux centres européens sous son baton.

 Il a dédié des partitions à des maitres comme Alfred Cortot, Samson François, Pierre Fournier avec lesquels il a donnédes concerts.

 Çelebi offre un panorama de la vie sociale de l’époque de l’Empereur Ottoman Achmed III, nommé ‘l’ère des tulipes’ (Lâle Devri) Le Muezzin Çelebi (chanteur des prières musulmanes), protégé de l’empéreur, est plus tard exilé à Konya.

 Le 1er Acte commence par un élément du grand opera, la procession des soldats janissaires. Çelebi souffre de son amour pour Fatma et expire à la fin, peu après avoir retrouvé son amant.Un choeur célèste lui chante l’élégie du poète Sami.

 ADOB va présenter 5 spectacles de Çelebi à continuer la saison prochaine.

                                                                                                                                               Dr.Aydın Karlıbel, Istanbul