Prömiyeri 1871 sonunda yapılan Aida’nın başarısından sonra daha altmışına varmadan çiftliğine çekilip emekli hayatı yaşamaya başlayan Giuseppe Verdi, kronolojik olarak Aida’nın ardından gelen operasını uzun seneler sonra besteledi. 1847’de Macbeth’i operalaştırmış olan Shakespeare hayranı besteci, müzik yayıncısı Giuilo Ricordi’nin bitmez tükenmez ısrarları sonucu Otello üzerine çalışmaya başladı. Verdi’nin son operası (ve tek komedisi) Falstaff’tan hemen önce bestelediği bu yeni opera, besteciyi dramatik gücünün zirvesine çıkardı ve Otello kısa zamanda dünya opera repertuvarının önde gelen yapıtları arasında yerini buldu. Eser New York’ta 1888’de, Londra ve bazı kaynaklara göre İstanbul’da 1889’da, ve Cumhuriyet Türkiye’sinde 12 Mart 1960 tarihinde Ankara Devlet Operası tarafından Ankara'da ilk kez seslendirildi.
Arrigo Boito ve Giuseppe Verdi, 1892 yılında müzik yayıncısı Giulio Ricordi’nin Milano Via Borgonuovo’daki evinin bahçesinde (Foto: Achille Ferrario).
Otello ve Othello
Opera, William Shakespeare'in Othello adlı trajedisinden Verdi’nin arkadaşı ve librettisti, besteci Arrigo Boito tarafından uyarlanarak hazırlandı. Othello oyununun da ilginç bir tarihi var. Shakespeare’in trajedisi için kaynak olarak kullandığı Un Capitano Moro (Mağribi Bir Komutan) öyküsü, 1565 yılında Giovanni Battista Giraldi adlı İtalyan yazar tarafından kaleme alınmıştı. “Disdemona” hariç bütün karakterlerin isimsiz olduğu orijinal hikâyedeki Mağribi (The Moor) karakeri için "Othello" adını uygun görüp kullanan Shakespeare oldu. Boito’nun librettosunda baş karakterin ve operanın adı İtalyanca şekli ile “Otello” olarak değişti. Boito, Shakespeare'in oyununu bir operanın gerektirdiği yoğun biçime uydurmak üzere kısaltmalar yaptı ve olayların akışında da bazı değişiklikler önerdi. Boito’nun librettosu 1879 yılında hazırdı. Verdi’nin bu projeye başlaması ise birkaç yıl daha alacaktı.
Otello’nun La Scala’daki 5 Şubat 1887 tarihli prömiyerinin afişi ve ilk Otello Francesco Tamagno (1850-1905).
Verdi Otello’yu bir yıla yakın bir çalışmadan sonra 1886’nın Kasım ayında tamamladı. Aida’dan onaltı yıl sonra bitirdiği yeni operasının sahneye konulmasında 71 yaşındaki usta besteci Milano’da şef ve yönetmen olarak şahsen çalıştı. Provalarda sanatçıların başındaydı. Eserin ilk gösterimi 5 Şubat 1887 tarihinde Milano’nun ünlü La Scala’sında gerçekleşti. Çok beğenilen ve büyük heyecanla ayakta alkışlanan eserden sonra halkın tezahüratı gecenin geç saatlerine kadar sürdü. Times gazetesi muhabirinin Milano’dan bildirdiğine göre sabah saat birde Verdi'nin otelinin önündeki sokaklar hâlâ tezahürata devam eden çoşkun bir kalabalıkla doluydu.
Otello’da baş karakterler ve öykü
Shakespeare’nin trajedisini takip eden öykü kısaca, kıskançlık, ihanet ve manipülasyonun yıkıcı etkileri gibi temalar üzerine kurulmuştur. Operadaki ana karakterler aşağıdaki gibidir:
Otello, Mağripli Venedik generali (tenor)
Desdemona, Otello’nun eşi (soprano)
Iago, Otello’nun yaveri (bariton)
Emilia, Iago’nun eşi (mezzo-soprano)
Cassio, Otello’nun teğmeni (tenor)
Roderigo, Desdemona’ya aşık bir Venedikli (tenor)
Dört perdeden oluşan Otello XV. Yüzyıl sonlarında Osmanlıların fethettiği Kıbrıs’ta geçer.
I. Perde: Opera, Türkleri yenen Otello'nun savaş dönüşü coşkulu bir kalabalık tarafından karşılandığı Kıbrıs'ta başlar. Roderigo, Desdemona'yı sevdiği için Otello'nun hayatta kalmasından dolayı üzgündür. Cassio'yu kendisinden üstün tuttuğu için Otello'ya kızan Iago, Desdemona'nın sevgisini kazanmak için Roderigo ile işbirliği yapar. Iago, Cassio'ya içki içirerek bir kavgaya karıştırır. Öfkelenen Otello, Cassio'yu görevden alır; Desdemona kocasını sakinleştirmeye çalışırsa da onu öfkelendirmekten ileri gidemez.
II. Perde: Iago, Cassio'ya affı için Desdemona'nın yardımını istemesini tavsiye eder. Iago, Otello'ya karşı gizlice komplo kurar. Bu planlardan habersiz olan Desdemona, Cassio için araya girmeye çalışır, ancak bu durum Otello'nun kıskançlığını harekete geçirir. Iago, Otello'nun zihnine Cassio ve Desdemona'nın sadakati hakkında şüphe tohumları eker. Otello'yu, Cassio'yu Otello'nun Desdemona'ya hediyesi olan mendille gördüğüne inandırır.
III. Perde: Otello'nun kıskançlığı dengesiz ve vahşi bir hale gelerek artar. Iago, olayları yönlendirmeye devam eder ve Otello'yu Cassio ve Desdemona'yı izlemeye teşvik eder. Otello, Desdemona'nın artık sahip olmadığı mendili ister ve şüpheleri daha da körüklenir. Iago, Otello'nun Cassio'yu Desdemona'nın mendiliyle görmesini sağlayacak bir durum ayarlar. Artık Desdemona’nın sadakatsizliğine ikna olan Otello, intikam yemini eder.
IV. Perde: Desdemona, Otello'nun niyetlerinden habersiz yatmağa hazırlanmaktadır. Otello içeri girer ve bir anlık sevgi gösterisinin ardından, sadakatsiz olduğuna inandığı Desdemona’yı boğar. Emilia geldiğinde Desdemona'nın ölmekte olduğunu görür. Desdemona kendini savunur ve Emilia, Otello’ya Iago tarafından aldatıldığını anlatır. Otello, Desdemona'nın bedenini kucakladıktan sonra kendini öldürür.
Kıbrıs Gazimağusa’daki Othello kalesi. Kalenin hemen önündeki küçük parkta ise Othello’nun yazarı William Shakespeare’in bir büstü bulunuyor.
Otello’nun müziği arya ve resitatiflerden oluşmuyor. Wagner’in operaları gibi, sahneler ara vermeden birinden öbürüne geçerek sürekli bir şekilde gelişiyor.
Magyar Állami Operaház
Macaristan Devlet Operası (Magyar Állami Operaház) 2024-25 programına Verdi’nin Otello’sunu da dahil etti. 2024 yılı Macar-Türk Kültür Yılı etkinlikleri Budapeşte’de son hızla devam ederken, 19 Ekim 2024 akşamı muhteşem akustiğe sahip bin kişilik Macaristan Devlet Operası salonunda Otello’yu izleme fırsatı buldum. Opera orkestrasını Fransız şef Frédéric Chaslin yönetti.
Budapeşte’deki Macaristan Devlet Operasının Andrássy bulvarına bakan ön cephesi (Foto: Ömer Eğecioğlu, 19 Ekim 2024).
Operanın bu prodüksiyonu İtalyan sanatçı Stefano Poda tarafından yönetiliyor. Poda sahneye bir kazığın deldiği büyük bir eşkenar dörtgen çerçeve yerleştirmeyi uygun görmüş. Duvarlardan sahneye doğru eller uzanıyor. Genellikle karanlık ve az aydınlatılmış olan sahne siyah olduğu gibi kostümlerde renk aramak boşuna, karakterlerin çoğu opera boyunca siyah giyimli. Eşkenar dörtgen ve kazığın alt yarısı da Otello ve Desdemona arasındaki aşka düşen gölgeyi simgelemek üzere olacak siyaha boyanmış. Iago, sahnenin üstünden aşağı sarkıtılan iplerle Cassio'nun etrafında kelimenin tam anlamıyla bir ağ örüyor. Belki de arka planda bir akrep olsaydı?
Sahne yönetimi oldukça statik. Operanın sonunda suçu ortaya çıkan Iago’nun sahneden bir iki adımda çıkıp gitmesi tuhaf geldi. Bir eleştirmene göre ortaçağ dekoru kullanmayan Poda’nın prodüksiyonu Otello’yu “ebedi bir başyapıt” haline getirmiş. Bence Verdi’nin eseri Poda olsa da olmasa da zaten ebedi bir başyapıt. Poda’nın yaklaşımı operanın geçtiği zaman ve mekâna daha yakın olup soyut sembolizmi bir kenara bıraksaydı bana göre herşey daha anlamlı olurdu.
Verdi’nin 19 Ekim 2024 akşamı Budapeşte’deki Macaristan Devlet operasında sahnelenen Otello operasında başrolleri alan sanatçılar: José Cura (Otello), Orsolya Sáfár (Desdemona), Alexandru Agache (Iago), Gergely Ujvári (Cassio), Bernadett Wiedemann (Emilia).
Otello’yu dünya sahnelerinde hem operatik tenor hem de orkestra şefi olarak yer alan Arjantinli sanatçı José Cura seslendirdi. Birden fazla yeteneğe sahip Cura’ya tenor olarak ün kazandıran rollerden biri zaten Otello. Desdemona rolündeki genç Macar mezo soprano Orsolya Sáfár Budapeşte Liszt Akademisi mezunu. Pürüzsüz ve duyarlı icrası ile çok başarılıydı. Otello ve Desdemona’nın birinci perdenin bitimindeki aşk düeti çok güzel icra edildi. Iago rolünde Romen bariton Alexandru Agache, Cassio olarak Ukraynalı tenor Gergely Ujvári ve Emilia rolünde Macar mezo soprano Bernadett Wiedemann birinci sınıf sanatçılar olduklarını ortaya koydular.
Orkestra ve solistler tam bir uyum içindeydi. Operanın bu iki öğesi çok tatmin edici, ahenkli bir icra sergilediler.
Orkestra şefi Frédéric Chaslin ve oyuncular, Macaristan Devlet Operasının 19 Ekim 2024 akşamki Otello gösteriminin bitiminde izleyicileri selâmlarken. Arka planda bir kazığın deldiği büyük eşkenar dörtgen dekoru; sağda ve solda sahne duvarlarından uzanan eller. Dekorun bana hatırlattığı, logo olarak kullanılan, elektromanyetik kuvvetlerin sağ el kuralının temsili: 
(Foto: Ömer Eğecioğlu, 19 Ekim 2024).
Diğer Otello
Verdi, Othello'dan uyarlanan operasıyla başarı kazanan ilk büyük besteci değildi. Verdi’den yetmiş yıl önce Gioachino Rossini’nin Otello’su, 1816’da popüler komedileri Sevil Berberi ve Külkedisi’nin (La Cenerentola) arasında bestelenmişti. Rossini’nin eseri günümüzde sık icra edilen operalar arasında yer almıyor.
İlginç bir nokta, Verdi gibi Rossini’nin de operanın son perdesinde Desdemona için bir "Söğüt Şarkısı" (“O salce, salce”) bestelemiş olması.
♪♪♪
Ömer Eğecioğlu
Santa Barbara, CA, ABD
