Bach Yazıları VI: Bach Motetleri Üzerine

Johann Sebastian Bach’ın motetleri, bestecinin koro repertuarının en önemli eserleri arasında görülmektedir. Koro müziği külliyatında en az Si minör missa ya da Aziz Matta Pasyonu kadar önemli bir yer tutan motetler; Bach’ın saf koro yazısının üst düzey örnekleri olmaları bakımından bestecinin kantat, missa, oratoryo vb. gibi enstrüman grupları ve koroyu eşit önemde kullandığı eserlerden ayrılırlar. Teknik açıdan da son derece zorlayıcı olan motetlere dair, tarihsel performans pratiği akımının önde gelen isimlerinden John Eliot Gardiner eserlerin genel dokusunun, Bach’ın uhrevi kişiliğinin neredeyse dans karakterinde bir tezahürü olarak son derece özgün ve sıra dışı olduğundan bahsetmiştir. (Gardiner 2012; 6) Bach motetlerinin tarihsel bir önemi de, bestecinin 19.yüzyılda yeniden keşfedilen diğer vokal eserlerinin aksine; bu eserlerin, yazıldıkları günden itibaren söylenegelmiş olmaları ve repertuarın temel eserleri arasına girmeleridir. (Spitta 1899; 611)

Ortaçağ’da gelişen ve Rönesans bestecileri tarafından da benimsenen motet, bu dönemin en önemli vokal kompozisyon formlarından biri olmuştur. Latince “movere” (hareket etmek) ya da Fransızca “mot” (sözcük) köklerinden türediği düşünülen motet formu, polifonik müziğin evriminde önemli bir rol üstlenmiş ve farklı kompozisyon ekolleri tarafından farklı biçimlerde ele alınmışlardır. (bkz. Venedik polikoral moteti/ Franco-Flaman moteti vb.) Enstrümantal müziğin görece az gelişmiş olduğu daha eski dönemlerin yüksek formlarından biri olan motet formu, neredeyse tamamen söze ve vokal tekniğe dayandığından, enstrümantal müziğin kiliseye kademeli olarak girmesiyle birlikte giderek gözden düşmüş ve 18.yüzyılın başında yerini kantat formuna bırakmıştır.

Bach motetleri, bestecinin günümüzde BWV 225-230 eser sayılarıyla tasnif edilmiş altı eserden oluşan bir settir. Bestecinin motet olarak bilinen başka eserleri olsa da, özgünlükleri tartışma konusu olmuş ve esas sete dahil edilmemişlerdir. Bach motetleri, günümüzde bir set olarak tasnif edilmişlerse de, besteci bu eserleri herhangi bir sistematik bakış içerisinde yazmamıştır; yaşadığı dönemde motet formu modası geçmiş olarak görüldüğü için besteci bu formu nadiren, cenaze törenleri gibi enstrümantal renklerin tercih edilmediği ve kısmen daha muhafazakar karakterde olan etkinlikler için verilen siparişler üzerine ele almıştır. Christoph Wolff, bu duruma ek olarak, bestecinin Leipzig Thomas Kilisesi’nin kantoru olduğu dönemde, pedagojik amaçlar doğrultusunda öğrencilerin ses tekniğinin gelişimi için de etüd konseptinde motetler bestelediğinden bahsetmektedir. (Wolff 2001; 249)

Bach motetlerinin belki de en ilginç ortak özelliği, bir cenaze töreni için pek uygun olmamalarıdır. Gerçekten de, BWV 227 eser sayılı Jesu, meine Freude ve BWV 229 eser sayılı Komm, Jesu, Komm dışındaki diğer dört motet majör tonlardadır ve son derece hareketli ve neşeli eserlerdir. Mi minör olan Jesu, meine Freude ve sol minör olan Komm, Jesu, Komm’un da bir cenaze ayini için ne kadar uygun oldukları tartışmaya açıktır. Bu durum göz önüne alındığında, Bach’ın bazı motetleri sadece törende seslendirilmek amacıyla değil aynı zamanda başka işlevlerde kullanmak amacıyla da bestelediği düşünülebilir. Aslında Wolff’un bahsettiği eğitsel bağlam bu tutarsızlığa bir açıklama getirmektedir. Wolff, özellikle BWV 225 eser sayılı Singet dem Herrn ein neues Lied ve Jesu, meine Freude’nin korist eğitiminde kullanılmak amacıyla bestelenmiş olabileceğini belirtmiştir. (Wolff 2001; 249) John Eliot Gardiner’ın ise özellikle Singet dem Herrn ein neues Lied bağlamında bu duruma bakışı oldukça enteresandır. Gardiner, Bach’ın üslubu ile erken ortaçağ Hıristiyanlığında özellikle kırsal toplulukların törenlerindeki Dionysosçu şölen ruhu ve dans karakteriyle paralellik kurmuş ve Martin Luther’in “…düzgün yapıldıkları sürece, kırsal geleneklere saygım sonsuz, … ben her koşulda dans ederim!” sözünü hatırlatarak cenaze ya da düğün fark etmeksizin, toplumun bir araya gelmesinin Tanrı’yı övmek için bir fırsat olduğunun altını çizmiştir. (Gardiner 2012; 12)

Bach motetlerinin belki de en ünlüsü BWV 227 eser sayılı Jesu, meine Freude’dir. Simetrik yapısı bakımından, Si minör missa’nın Credo bölümüyle benzerlikler gösteren eser, Johann Crüger’in Johann Franck’ın metnine yazdığı bir melodisi üzerine kurulmuştur. Jesu, meine Freude’nin Si minör Missa ile bir başka ortak noktası da; her iki eserde de bestecinin yer yer 5 sesli bir koro kullanmış olmasıdır. On bir alt kısımdan oluşan eserin merkezine besteci bir vokal füg yerleştirmiş, bu merkezin etrafındaki bölümleri simetrik olacak şekilde kurgulamıştır. Bach bu motette; 1, 3, 5, 7, 9 ve 11. alt kısımlarda doğrudan Crüger’in melodisini işlemiş, çift sayılı bölümler için de İncil’in Romalılar bölümünden metinleri ele almıştır. Bu eseri notasıyla takip etmek isteyenler için bkz: Jesu, meine Freude (Vocalconsort Berlin & Daniel Reuss)

https://www.youtube.com/watch?v=4Z3VothICf8&t=54s&ab_channel=SheetMusicVideo

Gardiner’a göre Bach motetlerinin en içten ve en dokunaklısı olan BWV 229 eser sayılı Komm, Jesu, Komm; çift koro için yazılmıştır. Venedik Okulu bestecilerinin Venedik’teki San Marco katedralinin çift balkonlu yapısından ilhamla geliştirdikleri çift koro tekniği, her iki koronun ürettiği sesin yayılmasına meydan vermek prensibine dayanmaktadır. Bu teknik Venedik Okulu bestecilerinden Giovanni Gabrieli’nin öğrencisi Heinrich Schütz tarafından iki koronun bir diyalogu olarak ilerletilmiştir. Gardiner; Komm, Jesu, Komm hakkında eserin neredeyse Schütz ve Brahms’ın koro müziği arasında bir köprü oluşturduğunu söylemiştir. (Gardiner 2012; 7) Paul Tymich’in Johann Schelle tarafından bestelenen bir şiiri üzerine yazılan motet iki alt kısımdan oluşmaktadır.

bkz: Komm, Jesu, Komm (Norveç Solistler Korosu & Grete Pedersen)

https://www.youtube.com/watch?v=XRsWfatXsDY&ab_channel=TheNorwegianSoloists%27Choir

Bach’a ait olup olmadığı zamanında tartışılan, BWV 230 eser sayılı Lobet den Herrn, alle Heiden, yukarıda bahsedilen iki eserin aksine tamamen neşeli ve kıpır kıpır bir eserdir. Bach’ın tek bir koro için yazdığı motet, enstrümantal bir yazıyı çağrıştırmaktadır.

bkz: Lobet den Herrn, alle Heiden (Collegium Vocale Ghent & Philippe Herreweghe)

https://www.youtube.com/watch?v=cncl4dXZ2PM&ab_channel=gerubach

Stili gereği Bach’ın Weimar’da geçirdiği yıllara ait olduğu düşünülen BWV 228 eser sayılı Fürchte dich nicht, ich bin bei dir de yine Komm, Jesu, Komm gibi çift koro için yazılmıştır. Eski Ahit’ten Yeşaya Kitabı’ndan bir metin üzerine kurgulanan eserin bir cenaze ayini için yazıldığı düşünülmektedir.

bkz: Fürchte dich nicht, ich bin bei dir (Stockholm Bach Korosu, Concentus Musicus Wien & Nikolaus Harnoncourt)

https://www.youtube.com/watch?v=D42YNEkS4kQ&ab_channel=pannonia77

Bestecinin bir diğer moteti olan BWV 226 eser sayılı Der Geist hilft unser Schwachheit auf da yine bir cenaze ayini için yazılmıştır. Çift koro için olan eser, yine İncil’in Romalılar bölümünden bir metin üzerine kurulmuştur.

bkz: Der Geist hilft unser Schwachheit auf (BBC Singers & Jane Glover)

https://www.youtube.com/watch?v=ghZKpCb9ZBg&ab_channel=BartjeBartmans

Bach’ın teknik açıdan en zorlayıcı ama aynı zamanda belki de en parlak moteti BWV 225 eser sayılı Singet dem Herrn ein neues Lied’dir. Besteci çift koro için yazdığı eserde karmaşık bir kontrapuntal teknik kullanmıştır ve eser hızlı-yavaş-hızlı yapısıyla neredeyse İtalyan bir besteci tarafından yazılmış bir enstrümantal konçertoyu anımsatır. (Gardiner 2012; 12) Bach’ın ölümünden çok sonra, Mozart’ın Leipzig’de bu eseri dinledikten sonra “İşte bu eserden öğrenilecek şeyler var.” dediği ve eserin notasını istediği çok anlatılan bir anekdottur. Gardiner’a göre; Mozart bu motette Bach’ın uzun süre devam eden on altılık figürlerle ifade gücü yüksek bir retorik elde etmesinden çok etkilenmiştir. (Gardiner 2012; 11)

Bu eserin Gardiner ve Monteverdi Korosu tarafından yapılan görkemli bir kaydı için

bkz: Singet dem Herrn ein neues Lied (Monteverdi Korosu & John Eliot Gardiner)

https://www.youtube.com/watch?v=cPovFFkxiG8&ab_channel=SirJohnEliotGardiner-Topic

TUNA DAĞDELEN

2 Temmuz 2021, Ankara

KAYNAKLAR:

Wolff, C., “Johann Sebastian Bach: The Learned Musician”, W.W.Norton Company, New York, 2001.

Gardiner, J.E., & Monteverdi Choir, “Bach Motets”, Soli Deo Gloria recording, London, 2012

Spitta, P., “Johann Sebastian Bach: His Work and Influence on the Music of Germany, 1685-1750.”, Novello and Company Limited, London, 1899.

https://en.wikipedia.org/wiki/Motet

https://en.wikipedia.org/wiki/Venetian_polychoral_style

https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_motets_by_Johann_Sebastian_Bach