Bazı makam müziği ve halk çalgılarının çoksesli müzik içinde kullanılması denemelerine nicedir tanıklık ediyoruz. Bunların bazıları gerçekten başarılı oluyor, kimileri de denemeden öte gitmiyor ve bir kez seslendirildikten sonra rafa kaldırılıyor. En kalıcı olanı, Hasan Ferit Alnar’ın (1906-1978) Kanun Konçertosu olmuştur. Zaten bu yapıt, dünyadaki ilk kanun konçertosuydu.
Müziğe küçük yaşta kanun çalarak başlayıp, Batı müziğiyle ilgili kuralları kendi kendine ve aldığı derslerle öğrenen, yurtdışındaki eğitimi sonucu iyi bir orkestra şefi ve besteci olan Ferit Alnar, yaşamının olgunluk döneminde bu konçertoyu yazmış, kendisi de jübile konserinde bizzat çalmıştır.
Kanun, mızraplı sazlardan, her perdesinde üç tel bulunan, genellikle 25-26 perdeden oluşan, işaret parmaklarına takılan mızraplarla çalınan, Orta Doğu, Kuzey Afrika ve Asya kıtalarında yaygın olarak kullanılan, çok kâdim bir çalgı. Bizde de makam müziğinin vazgeçilmezi.
Az sayıdaki kanunçaların, bu konçertoya eğilmesi ve seslendirmelerin kamuoyundan olumlu karşılık bulması sayesinde bu alanda yapıt vermeye yönelen başka bestecilerimiz de oldu. Bu konçertoyu bestecinin kendisinden sonra ilk seslendiren Ruhi Ayangil idi. Ama Alnar Konçertoyu Türkiye’ye ve Dünyaya tanıtan, kanunu her tür müzikle bağdaştırma başarısı göstermiş Tahir Aydoğdu oldu. Yurtiçinde ve dışında kaç kez seslendirdiğini sanırım kendisi bile bir anda hesaplayamaz durumda. Aydoğdu TRT’den emekli ve ODTÜ mezunu bir fizikçi aslında.
KİMLER KANUN KONÇERTOSU BESTELEDİ?
Bugüne kadar kanun konçertosu besteleyenlere bir göz attığımızda, Turgay Erdener, Eray İnal, Oğuzhan Balcı, Murat Akçay, Önder Özkoç, Münir Nurettin Beken, Ardaşeş Agoşyan adları karşımıza çıkıyor. Eski Sovyet Ermenistan’ından Haçatur Avetisyan (1926-1996), Almanya’dan Stefan Pohlit, Lübnan’dan Marcel Khalife, Azerbaycan’dan Dadaş Dadaşov’un da konçerto formu içinde sayılabilecek birer yapıtı var. Macar besteci Zoltan Györe’nin kanun, cimbalom ve yaylı sazlar için “double-concert” adını verdiği konçertosunu da unutmamak gerek. Ama bunların bazıları hala seslendirilmiş değil. Örneğin çalıştığı okulda ve çevresindeki “taciz”lerden yılan ve ailesini toparlayıp doğduğu İstanbul’u terkederek İsveç’e yerleşen besteci, kontrbasçı Ardaşeş Agoşyan başta olmak üzere, Önder Özkoç, Marcel Khalife, Dadaş Dadaşov, Zoltan Györe ve Münir Nurettin Beken’in konçertoları henüz seslendirilemedi.
Kanunun solo saz olarak kullanıldığı konçerto sayısının 10’u aşmasında Tahir Aydoğdu’nun başlattığı Uluslararası Kanun Festival ve Sempozyumları için verdiği siparişlerin etkisi oldu. Örneğin Turgay Erdener’in 17 yaylı eşliğindeki kanun konçertosunu yazması, Ardaşeş Agoşyan’ın kanun ve timpani, kudüm, vibrafon, üç ney ve dört keman, viyola, çello ve kontrbastan oluşan topluluk için “vecd” başlıklı yapıtı bestelemesi bu sayede oldu. Bugünlerde ikincisi üzerine çalışan tar sanatçısı Murat Akçay’ın 1. Kanun Konçertosu da bu çerçevede yazılmıştı.
STEFAN POHLİT’TEN ŞAFAKLARIN CİHANGİRİ
Alman besteci Stefan Pohlit’e gelince, genç yaşta Türkiye’ye gelen, Hacettepe ve İTÜ-TMDK’nda öğretmenlik yapan, tüm Orta-Doğu’yu dolaşmış bir müzikolog ve besteci. Kanun ve büyük orkestra için Cumhuriyetimizin 100. yılına adadığı “Şafakların Cihangiri” başlıklı konçertosunun dünya ilk seslendirilmesi Almanya’da Tahir Aydoğdu ve şef Dirk Kaftan yönetimindeki Rheinland-Pfalz Devlet Filarmoni Orkestrası tarafından 2024 başlarında yapıldı.
Besteci de santur çalarak seslendirmeye katıldı. Yapıttaki öteki alt solistler de Arpist Simon Forster, bendir Macar perküsyonist Laszlo Hudacsek’di.
Aydoğdu, Pohlit’in yapıtı için “Geleneksel müziğimiz ile Batı'nın çok sesli boyuttaki müziğini birleştirebilmiş, farklı bir arayışta güzel bir eser bestelemiş. Besteci, Doğu'nun ezan, makam ve mehteri ile Batı'nın çoksesli müziğini birleştiren ve bu zenginliği çok güzel ortaya çıkaran bir eser yazmış” diyor.
Bu yapıtın Türkiye’de ilk seslendirilişi de 9 Kasımda III. Uluslararası Kanun Festivali ve Sempozyumu kapsamında Naci Özgüç yönetimindeki Hacettepe Senfoni Orkestrası eşliğinde yapılacak. Aynı konserde, Ahmet Baran da, Turgay Erdener’in Kanun Konçertosunu seslendirecek.
Pohlit’in Buhurizade Mustafa Itrî'nin “Nühüft saz semaisi” ile “Nat-ı Mevlana” eserlerinden etkilenerek yazdığı, başlık olarak da Yahya Kemal Beyatlı'nın “Rıfkı Melûl Meriç'e” ithaf ettiği bir şiirininden esinlendiği yapıtın mimarisi, peşrev ve semai formlarından oluşuyor ve tasavvuftaki 7 mertebeyi yansıtıyor.
ESRA BERKMAN’IN ÇABALARI
Pohlit’ten söz etmişken, yakın zamanda bestecinin bir başka yapıtını seslendiren kanunçalarımız da Esra Berkman. Anadolu Üniversitesi Devlet Konservatuvarı Türk Müziği bölümünde öğretim üyesi olan Esra Berkman, çalgısını çoksesli müzikle birlikte de kullanan önde gelen üç kanunçalarımızdan biri.
Eylül 2024’te katıldığını duyduğum yurt dışı konserini kendisine sordum ve şu bilgileri edindim:
“1 Aralık 2023'te Sırbistan'ın Novi Sad şehrindeki üniversitede müzik bölümünde öğretim görevlisi olan trompet icracısı Nenad Markovic'ten bir eposta aldım. Besteci Svetozar Nesic ile kurdukları 2K Plus Contemporary Music Ensemble ile çalmak üzere bir kanun icracısı aradıklarını bildirdi. Çağdaş müzik bestelerini iyi çözümlediğim için Stefan Pohlit'in beni önerdiğini de sözlerine ekledi. Ben de biri Stefan''in Trompet ve 7 çalgı için XY adli eseri, diğeri Svetozar Nesic'in Kanun ve Yaylılar için eseri olmak üzere 8 Eylül 2024'te Novi Sad Kültür ve Sanat Merkezi'ndeki konsere katıldım. Voyvodina televizyonuna da kanun özelinde röportaj verdim bestecilerle birlikte.”
Esra Berkman, 2013’te de Haçatur Avetisyan’ın 2 Nolu Kanun Konçertosu’nu Nazlı Işıldak’ın piyanosu eşliğinde seslendirmiş ve kaydı da yayımlanmıştı. Bu konçertoyu Tahir Aydoğdu ise orkestra eşliğinde çaldı. Berkman’ın
Ferit Alnar'ın Kanun Konçertosu'nun üçüncü bölümünü 2018 yılında Anadolu Üniversitesi Devlet Konservatuvar tarafından düzenlenen 40. Yılında Hasan Ferid Alnar Sempozyumu”'nda çalışına ben de tanıklık etmiştim. Birinci bölümü Güniz Alkaç ve ikinci bölümü Ayşegül Kostak Toksoy seslendirmişlerdi. Berkman daha sonra Alnar konçertonun tamamını da 2019 Cumhuriyet Bayramı’nda gene Anadolu Senfoni Orkestrası eşliğinde seslendirdi.
KANUN-PİYANO İKİLİSİ
Berkman, Eskişehir’de piyanist Lilian Tonella Tüzün’le sürdürdüğü Kanun-Piyano İkilisi’ne de önem veriyor.
L ilian Tonella’nın yönetsel görev alması sonrasında kendisine önerdiği piyanist Aysel Gökçe Eryılmaz ile çalışmaya başladı. Yakında birlikte yaptıkları yeni albüm Kalan Müzik tarafından yayımlanacak.
Aslında kanun çalgısı, sadece büyük senfonik orkestralar değil, daha küçük topluluklar için müzik yazan Avrupalı bestecilerin ilgi alanına çoktan girmiş durumda. Esra Berkman, bu tip etkinliklerin içinde daha çok yer alacak gibi görünüyor:
“Konçerto değil ancak kanun içeren çağdaş müzik toplulukları için yazılmış pek çok eser artık buradan önce yurt dışında seslendiriliyor. Stefan Pohlit, Dimitri Papageorgiu gibi bestecilerin Avrupa müzik kuruluşlarından fonlar alıp besteledikleri ve çeşitli topluluklar aracılığıyla seslendirdikleri kanun içeren eserleri mevcut. Benim açımdan 2K Plus Ensemble ile yaptığımız konser buna örnek. Siemens Vakfi'ndan alınan bir fon ile yazdırılan iki eser daha elime ulaştı ki bu eserleri de Sonar Quartet ile önümüzdeki yıl seslendirmem sözkonusu.”
BESTECİLERİN YAŞADIĞI HANDİKAPLAR
Berkman’ın kendisine önerilen Önder Özkoç’un hayli teknik zorluk içeren konçertosuyla ilgili de bir hazırlık yaptığını, ancak uygun orkestra bulunamadığı ve bir orkestrayla da programa alınıp sonra iptal edildiği için çalınamadığını da öğrendik. Kendisine “Türk bestecilerin kanun için solo yapıt, konçerto yazımı konusunda çekingen davranmalarını hangi sebebe bağlarsın?” diye sorduğumda aldığım yanıt ilginçti:
“Kanun çalan kişilerin nota okuma problemleri, onların anlayabileceği ve çalabileceği kolaylıkta kaleme alma zorunluluğu; besteciler açısından mandal değiştirmenin eseri seslendirmeyi imkansız hale getirebildiğinin kestirilememesi, tüm komaları kullanma isteğinin doğması ancak bunun gerçekte ciddi bir mandal değiştirme problemini peşinde getirdiğinin zor anlaşılması gibi…”
Ayrıca bir de “motivasyon” sorunu olduğunu anlıyoruz:
“Besteciler, yıllardır pek çok kanun ve piyano eseri sipariş etmiş biri olarak söylüyorum, benim gördüğüm kadarıyla, bir motivasyona ihtiyaç duyuyor. Bu normal şartlarda para olmalı, ancak fonu olmayan bizim gibi küçük gruplar seslendirme taahhüdü ve albüm yayınlama motivasyonunu kullanıyoruz. Kanun Piyano İkilisi olarak iki albüm yayınladık. Üçüncünün kaydını da 21 Eylül'de Miam stüdyosunda yaptık.”
AHMET BARAN’IN ÇALIŞMALARI
Çoksesli çalışmaların içinde en fazla yer alan bir başka kanunçalarımız ise Ahmet Baran. Turgay Erdener’in ve Eray İnal’ın konçertolarının ilk seslendirmelerini yaptığı gibi, Erdener’in eşi soprano Selva Erdener için yazdığı şarkıların bazılarında kanuna da yer verdiğini ve bu seslendirmelerin de vazgeçilmez kanunçalarının Ahmet Baran olduğunu biliyoruz.
Nitekim, Erdener konçertoyu Baran bu kez Naci Özgüç şefliğindeki Hacettepe Senfoni eşliğinde 9 Kasımda III. Uluslararası Kanun Festivali ve Sempozyumu kapsamında ikinci kez seslendirecek. Eray İnal’ın “Mesnevi” başlıklı konçertosunu da Ahmet Baran seslendirmişti.
SEMPOZYUMA DOĞRU
8-10 Kasım 2024 günlerinde Ankara’da düzenlenen III. Uluslararası Kanun Festivali ve Sempozyumu’nda yer alacağı açıklanan kesinleşmiş tek konser de bu. Erdener ve Pohlit konçertoları aynı konserde dinleme olanağı bulacağız. Ayrıca Tahir Aydoğdu’nun Sedef Erçetin ile oluşturdukları Kanun-Viyolonsel İkilisi de bir dinleti sunacak. Çeşitli kanunçalarların, sempozyum aralarında kısa dinletileri olacak.
Festival ve Sempozyumun düzenleme kurulunda şu isimler yer alıyor: Tahir Aydoğdu (Festival Genel Koordinatörü), Prof. Dr. Cenk Güray (Düzenleme Kurulu Başkanı), Prof. Dr. Vasfi Hatipoğlu, Dr. Öğr. Üyesi Serkan Günalçin, Mahmut Ölmez, Dr. Mehmet Arslanboğa, Emin Bayram, Sinan Yeşilyurt .
Konu başlıkları da çok kapsayıcı: Tarihsel Açıdan Kanun Sazı’na Bakış, Kanunda Çok Sesli Çalma Teknikleri, Kanunda Mandal Sistemi, Kanunda Geleneksel İcra, Kanun’da Yerel İcra, Kanun Yapımcılığı (Tuner ‘daki seslere göre çekilen mandallar ), Konservatuvarlarda Kanun Eğitimi, Dünya Müziğinde Kanun Çalgısı, Stüdyoda Kanun Kayıt Teknikleri, Kanunda Doğaçlama Teknikleri, Kanunda Akort Konusu, Kanun Konçertoları ve Bestecilik Açısından Kanun, Kanun’da Makamsal Çok Seslendirme, Kanun’da Yeni Arayışlar.
Bakalım “yeni arayışlar”, bestecilerimizi çoksesli orkestralar ve toplulukların reddetmeden kabul edeceği yeni yapıtlar ortaya koymasının da kapısını da aralayabilecek mi?
ŞEFİK KAHRAMANKAPTAN
Bu yazı Konser Arkası Dijital Dergisi'nin 2024 Ekim ayı sayısında yayımlanmıştır.
