Balede Kışı Uğurlama, Baharı Karşılama

Besteleri arasında bale eserlerine önemli bir yer ayıran bestecileri etkileyen iki ünlü yaratıcı müzisyenden birisi (diğeri Tchaikosky) kuşkusuz Igor Fedorovich Stravinsky’dir (1882-1971). Stravinsky’nin bale eserleri üzerine çalışmaları nerdeyse bütün bestecilik hayatını kapsar. Onun bale sanatına katkıları olabileceğini de Serge Pavlovich Diaghilev (1872-1929) keşfetmişti (Koegler 503).

Stravinsky’nin en ünlü baleleri arasında Ateş Kuşu, Bahar Ayini (her iki bale Türkiye’de de sahnelenmişti) ve Petruşka birçok bale topluluğu tarafından defalarca ele alınmış, birçok koreograf bu ölümsüz eserlere yeni yaklaşımlar getirmiştir.

Zürich Balesi, 8 Ekim 2016 tarihinde Petruşka ve Bahar Ayini balelerini Petruschka/Sacre adlı programda repertuvarına kattı. Program Kasım-Aralık aylarında da devam etti.

8 Ekim tarihinde Zürich Balesi tarafından ilk olarak sahnelenen iki Stravinsky balesi, hem iki genç koreografın çarpıcı çalışmalarını hem de eserlere 21. yüzyıl yaklaşım örneklerini sunuyorlar.

Petruşka (programda Petruschka olarak geçiyor) balesinin ilginç bir tarihçesi var. Bale ilk olarak 13 haziran 1911 de Paris şehrinde Théȃtre du Chȃtelet de sahnelenir. Eserin librettosunu Alexander Nicolaievich Benois (1870-1960) ile birlikte Stravinsky yaratmışlardır. Ünlü sanatçı Benois aynı zamanda dekorları da hazırlamıştır. Eserin koreografı Mikhaik Mikhailovich Fokine’dir (Batıda kendine Michel demiştir)(1880-1942). İlk sahnelenişinde, bale tarihinin ünlü dansçıları Vaslav Fomich Nijinsky (1889-1950), Tamara Platonovina Karsavina (!885-1978), Alexander Orlov (?), Enrico Cecchetti (1850-1928) eserde dans etmişlerdir (Koegler 414).

Bale, Rusların geleneksel “kışı uğurlama kutlamaları” sırasında geçer. Karlı, buzlu, güneşli bir kış günü St. Petersburg’da yaşlısı genci meydanda eğlenirlerken üç kuklanın gösterisini de izlerler. Gösteri yönetmeni (ki ona Şarlatan derler) bu kuklaları canlandırıp halkın arasında dans ettirir. Bu kuklalar üzerine yapılan bir araştırmada, Petruşka’nın geçmişi “commedia dell’arte” deki tiplemelerden Pedrolino’ya, Pulcinella’ya, sonraları Pierrot’ya kadar gider. Kuklalar arasındaki Balerin de yine “commedia dell’arte” deki Columbine’dir (Ritter 177-220).

Bale, basit bir kukla gösterisi gibi görünse de bu canlanan kuklalar arasında yoğun insani duygular yaşanır. Petruşka Balerin’in Arap Kukla’ya (Moor) olan ilgisini çekemez ve Arap Kukla ile ümitsiz bir çatışmaya girişir. Arap Kukla Araplara özgü palasıyla Petruşka’yı öldürür. İzleyiciler dehşete düşer. Gösteri basit bir kukla gösterisi değildir. Gösteri yönetmeni yerdeki kuklayı kaldırıp silkeler ve izleyicilere korkulacak bir durum olmadığını anlatır. Ona göre Petruşka saman dolu tahta bir kukladır. Ancak, Petruşka’nın ruhu gece vakti kukla tiyatrosunun tepesinden gösteri yönetmenini ünlü “Petruşka çığlığı” ile lanetler ve bir kere daha ölür.

Eserin boyutları, Stravinsky’nin müziği ve Fokine’nin koreografisiyle geleneksel Rus “kışı uğurlama kutlamaları” ile kalmaz, kuklaların görüntüye getirdikleri insani yönleriyle izleyicileri derin düşüncelere sürükler. Sahnede izlenenlerin ne kadarı gerçektir? Gerçek nedir?

Bale, ilk sahnelendiği zaman da bale sanatına, hatta tiyatro sanatına modern bir yaklaşım getirmekteydi. Belki de bu nedenle birçok koreograf baleyi yaniden sahnelemiştir.

Balenin ana karakteri Petruşka’yı oynayan Nijinsky’den sonra aynı rolü canlandıran dansçılar arasında Nureyev (1938-1993) ve Mikhail Baryshnikov (1948- ) da vardır. Nijiinsky ise bu rolüyle o kadar ünlü olur ki, Paris’in Montmarte Mezarlığı’ndaki mezarının üzerinde “Nijinsky Petruşka Rolünde” adlı heykeli vardır (Paget 6).

Baryshnikov birçok erkek dansçının oynamaya can attığı bu rol için dansçının çeşitli duyguları yaşaması ve yansıtması gerektiğini belirtir. Baryshnikov eseri bir bulmaca gibi görür ve eser için “karmaşık bir psikolojik hatta politik bir dram” der (Sucato 3). Petruşka belki bir sahne kuklasıdır ama bu durumu aşar ve birçok duyguyu yaşar ve her ölümlü gibi ölür. Belki horlanır ama kendine hiçbir zaman acımaz. Balede bütün bunların yansıtılması gerekmektedir. Bu nedenle, Petruşka balesi aynı zamanda bir tiyatrodur. Koreograf Fokine dönemin ünlü tiyatro kuramcısı Konstantin Stanislavski’nin (1863-1938) yakın arkadaşıydı. Fokine de Stanislavski gibi sahneye gerçekçiliği getirmek istiyordu. Fokine’in torunu Isabelle Fokine bu konuda şöyle demiştir: “Büyükbabam Petipa’nın gerçekçiliğinin yerine tıpkı tiyatro oyunları ve filimlerde izlenen gerçekçiliği getirmiştir” (Sucato 2).

Zürich Balesi’nin sahnelediğ Petruşka’nın koreografisini 1972 Wuppertal doğumlu Marco Goecke yapmış. 2015 yılında yılın koreografı seçilmiş olan Marco Goecke esere 21. yüzyılın modern yaklaşımını getirmiş (Petruschka/Sacre Ballet Zürich Program Kitapçığı 4-65).

Balede 1911’in dekor ve kostümleri görülmüyor. Beyaz zeminli yalın bir sahnede zaman zaman dansçıların gölgeleri de dans ediyorlar. Devamlı ellerin ve kolların titrediği, kesik kesik ve bol tekrardan oluşan bir hareket düzeniyle dansçılar kukla olduklarını iyice belli ediyorlar. Bu yorumda halk ve kuklalar ayrımı yok. Zaman zaman tek bir dansçının öne çıkmasıyla ana karakterlerden biri olduğu anlaşılıyor.

Karakterlere verilen dans adımları aynı olduğu için karakterler arasındaki farklılık tam ortaya çıkmıyor. Dansçılar ara sıra seslerini de kullanıyorlar. Bir ıslık, bir kahkaha, bir nara dans adımlarına eşlik ediyor. Stravinsky’nin sert müziği iyi kullanılmış ama yer yer yumuşayan ve kuklaların canlandıkları zamanki hareketlerine eşlik edecek müzik (ki Stravinsky’nin müziğinde bu kısımlar çok belirgindir) sanki harcanmış gibi. Marco Goecke, Stravinsky müziğine yabancı bir koreograf değil ama nedense bu eserde devamlı tekrarlardan oluşan bir koreografik çalışmayı tercih etmiş.

BAHAR AYİNİ

Programdaki ikinci bale Sacre (Bahar Ayini) ilk olarak 29 Mayıs 1913 tarihinde, Théȃtre du Champs-Elysée Tiyatrosu’nda Paris şehrinde Nijinsky tarafından sahnelenmiş, sahne tasarımı ve kostümleri Nicholas Roerich (1874-1947) tarafından hazırlanmış.

Bale tarihinin gürültülere yol açan bu balesi izleyicileri bölmüş, bazı izleyiciler bu yeni müziği ve koreografiyi beğenmişler, bazı izleyiciler eseri acımasızca eleştirmişler ve bale 5 temsil ve kısa bir Londra turnesi dışında 1920 lere kadar sahnelenmemiştir. 1920 yılında Léonide Massine (1896-1979) baleyi yeniden ele almıştır. Stravinsky’nin müziği atonal bulunmuş ise de, defalarca bale değişik yaklaşımlarla ele alınmış, baleye ilginç yorumlar getirilmiş ve bale izleyicileri ikiye bölmeye devam etmiştir (Çıkıgil 76).

21. Yüzyılda da Bahar Ayini çeşitli bale topluluklarının repertuvarlarında zaman zaman yer alır, yeni koreograflar, dansçılar ve yorumlarla izleyicilerle buluşur. 8 Ekim 2016 tarihindeki Zürich Balesi’nin sahnelediği Sacre da bu baleye getirilen yeni yorumlardan birine güzel bir örnekti.

Eseri sahneleyen genç koreograf Edward Clug (1973 -) bu baleyi 13 Nisan 2012 tarihinde Slovenya Ulusal Balesi için Maribor’da ilk olarak sahnelemiş İ (Petruschka/Sacre Ballet Zürich Program Kitapçığı ). Clug birçok ödül sahibi yenilikçi ve çok yönlü bir koreograf. Bahar Ayini balesini sahnelediği zaman gerçekten Stravinsky müziğini bütün notalarıyla, incelikleriyle yorumlayan ve baleye yepyeni bir yaklaşım getiren bir çalışma sergiledi. Stravinsky’nin bu balesinde de diğer balelerinde olduğu gibi müzikte değişimler vardır. Sert, vahşi tonlar yumuşak, ince melodilerle yer değiştirirler. Bu Hiristiyanlık öncesi Rusya’sının “Baharı Karşılama Ayini” vahşi bir ritüeli görüntüye getirir. Bu ayinde bir genç kız kurban edilecektir.

Clug, 6 erkek, 6 kadın dansçıya vücutlarına yapışık ten rengi mayolar giydirmiş. Kızların uzun saçları örgülü, yanaklarında 1913 teki baleden büyük kırmızı noktalar var. Sahne zemini gri ve bir alçak havuzu andırıyor. Bir ara Bahar sağanakları bu havuza doluveriyor (dansçıların üzerine sahne tavanından 120 litrelik su dökülüyor) ve dansçılar hem ıslak zeminde hem kendileri ıslak bir şekilde baharı selamlarlarken aralarındaki kurban kızı seçiyorlar. Kurban edilecek kız seçilene kadar dansçılar ara sıra yan yana, ara sıra arka arkaya sıralanıp bir dansçıyı dışlıyorlar. Bu gergin durum dans hareketleriyle görüntüye gelirken, Stravinsky’nin müziği en ince noktalarına kadar değerlendiriliyor. Ara sıra kız dansçılar kaygan zeminde sahnenin bir köşesinden öbür köşesine kaydırılıyor. Bu su kulanımı Pina Bausch’un (1940-2009) sahnede su ve ıslak zemin ögelerini kullanışını hatırlatıyor.

Stravinsky’nin zamanında, hem müziği hem bale yadırganmış ancak, müzik ve koreografi modern balenin öcülüğünü yapmış. Clug’un 21. yüzyıldaki yaklaşımı da Stravinsky dönemine nazaran modern ve yenilikçi. Ancak, eserde tutarlılık hemen dikkati çekiyor ve müziğin kullanımı çok etkileyici bir şekilde koreografiye yansıyor.

Stravinky müziğini başarıyla yorumlayan Philarmonia Zürich orkestrasını Venezuelalı Doming Hindoyan (1980 - ) yönetmekteydi.

Bale bittiği zaman yaklaşık 15 dakika süren alkışlar nedeniyle dansçılar sahneye gidip gelmekten ve izleyicileri selamlamaktan yoruldukları kadar belki dans ederken yorulmamışlardı. Herhalde temsil sonunda da sıkı bir duş almışlardır.

Zürich Balesi’nin repertuvarına aldığı bu 2 Stravinsky balelsi, 21. yüzyıl balelerinin sahnelenmelerine getirilen yenilikleri yansıttıkları gibi, tiyatro sanatına da ilginç yaklaşımları görüntülüyorlardı. Ayrıca, Zürich Balesi bale tarihinde modern koreografi ve beste öncülüğü yapan Stravinsky balelerinden ikisini bu sefer 21. yüzyıl modern yaklaşımlarıyla ele almış oluyordu.

Doç.Dr. Necla Çıkıgil

26 Aralık 2016

KAYNAKLAR

Çıkıgil,Necla.

“Ateş Kuşu, Bolero, ve Bahar Ayini Baleleri Üzerine”,

Sahne:Tiyatro ve Opera Bale Dergisi, Eylül-Ekim 2015, 72-77.

Koegler, Horst.

The Concise Oxford Dictionary of Ballet,

London: Oxford University Press, 1977.

Paget, Clive.

“David Robertson Tames Petrushka, Stravinsky’s Unruly Middle Child”,

Limelight Magazine, 15 August 2016, 1-6.