Şehir Tiyatrosu sanatçılarından Reşid Baran’ın (1910 – 1963) Türkçe’ye Sihirli Eller adıyla çevirdiği romanın bir bölümünde, vasi Nicholas, vasisi olduğu yeğeni Francesca Cunningham’ın kendinden geçmiş bir şekilde Beethoven’in “Appassionata Sonatı” nı çaldığı sırada büyük bir hiddetle bastonunu kaldırır ve Francesca’nın piyano tuşları üzerindeki parmaklarına vurur. Vasi, Francesca’yı yetiştirmiş, tanınmış muzik okullarında eğitim almasını sağlamış, onu ünlü bir piyanist yapmıştır. Ne var ki genç ve güzel Francesca sevgilisiyle evlenip İtalya’ya gitmek isteyince, vasi Nicholas hıncını ünlü piyanistin o çok kıymetli parmaklarından alır. Francesca yalnızca onundur. Onu kimselerle paylaşmak istemez (Sihirli Eller 128, Kit Porlock’un The Seventh Veil : The Bookof the Film adlı kitabın Reşid Baran çevirisi). Her ne kadar bu romanın sonunda Francesca vasisine dönerse de vasiler genellikle yaşlıdır, cimridir ve himayelerindeki güzel genç kızlara göz koyarlar veya onları çok zengin bir taliple evlendirmek isterler. Ancak, hünerli kızlar bir şekilde vasilerini atlatıp sevgililerine kavuşurlar.
“Yaşlı paragöz vasi – himayesindeki genç, güzel kız” ilişkisinin en belirgin örnekleri tiyatro tarihinin eski devirlerine kadar gider. 16. Yüzyıl İtalya’sına bakıldığı zaman ilginç bir tiyatro sanatı yaygınlaşmaktadır. “Commedia dell’arte” adlı bu sanat türü de 25 Şubat gününe adını vermiştir. 25 Şubat 1545 tarihi Ser Maphio liderliğindeki bir topluluğun ilk kontrat imzaladığı tarihtir. Bir bakıma bu kontrat, oyuncuların yasal kimliklerini kanıtladığı en eski belge olmaktadır (Forte Theatre 1).
16. Yüzyıl İtalya’sında “commedia dell’arte” yaygınlaşırken, bu tiyatro sanatının ünlü tipleri de kendilerini kanıtlamışlar ve bu tipler tiyatro tarihinin Shakespeare, Beaumarchais, Molière gibi ünlü oyun yazarlarını da etkileyerek izleyicilerle buluşup tiyatro tarihinde yüzyıllar boyunca yolculuk yapmışlardır. Bu ünlü tipler, tiyatro tarihinde iyice yol alıp operalara bile girmişler.
Bu tiplerin en dikkat çekenleri arasında Pantalone, cimri ve devamlı para peşinde koşan Venedikli yaşlı bir tüccardır. Daha eskilere gidince bu tipin Antik Roma komedilerindeki yaşlı Pappus’a benzediği bile görülür (Jordan 208). Diğer yaşlı tip Il Dottore ise çok bilmiş geçinir; ancak, pek bilgili değildir. Hizmetkȃrlar (Zanni) arasında Harlequin, Brighella, Columbine, Scapin gibi dikkati çeken tipler vardır. Genç aşıklar arasında Isabella – Flavio çifti görülür (Wilson 1).
Bu İtalyan doğaçlama tiyatro sanatı ve ilginç tipleri Pierre Augustine Caron de Beaumarchais’yi de (1732 – 99) etkilemişler ve Sevil Berberi (Le Barbiere de Séville)(1775), Figaro’nun Düğünü (Le Mariage de Figaro)(1784), gibi ünlü komedilerine esin kaynakları olmuşlardır (Harvey 71).
Beaumarchais’nin kalemiyle “commedia dell’arte” nin en dikkat çeken tipleri yeni kimlikler kazanarak güçlü komedi karakterleri haline dönüşmüşlerdir (Blom 538). Sevil Berberi’ndeki Dr. Bartolo, hem yaşlı Pantalone’yi hem de Il Dottore’yi çağrıştırır. Dr. Bartolo vasisi olduğu Rosina ile kendi evlenmek istemektektedir ve Rosina’ya göz açtırmaz, onu kilitli kapılar arkasında tutmak ister. Rosina’nın peşinde ise Kont Almaviva vardır. Rosina ile Kont Almaviva “commedia dell’arte” nin Isabella’sı ile Flavio’sudur (Blom 538). Rosina ile Kont Almaviva’nin bir araya gelebilmesi ise Figaro’ya bağlıdır. Figaro, Harlequin’den çok kurnaz, fırsatları akıllıca değerlendiren Brighella’yı çağrıştırır. Ancak, Figaro bütün becerilerini iyi sonuçlar elde etmek için kullanır ki hınzır Brighella tipinde bu özellikler yoktur. Beaumarchais’nin kalemiyle bu ünlü “commedia dell’arte” tipleri karakterlere dönüşmüşlerdir (Blom 536).
Beaumarchais’nin Sevil Berberi oyunu, 23 Şubat 1775 tarihinde Comédie-Française tarafından sahnelenmiştir. Önceleri pek beğenilmemiş olsa da Beaumarchais oyun üzerinde iyileştirmeler yapmış, oyun üç gün sonra sahnelendiği zaman yoğun ilgi görmüş, beğeni kazanmıştır (The Barber of Seville (play) 1).
Oyun, birçok besteciyi de etkilemiş, önceleri Friedrich Ludwig Benda (1776), Paisiello (1782), Joseph Weigl (1783), Schulz (1786), Reinagle (1794), Isuard (1796) gibi besteciler; sonraları da Dall’Argine (1868), Graffigna (1879), Niteo (1901), Cassone (1922), Torazza (1924) gibi besteciler aynı oyunu ele almışlardır (Ali 13).
Kuşkusuz, Sevil Berberi denilince hemen akla Gioacchino Antonio Rossini’nin (1792 – 1868) Sevil Berberi adlı komik operası (opera buffa) gelir. Rossini’ye Dük Cesarini bir opera ısmarlar ve Cesare Sterbini’nin yazdığı libretto da verilince, Rossini bu komik operayı bestelemek zorunda kalır. Her ne kadar 20 Şubat 1816'da ilk defa sahnelenen eser başarısız olmuşsa da Sevil Berberi opera tarihinde en sevilen eser olarak yerini almıştır (Yener 78).
.jpg)
Eser zaman zaman Donizetti’nin Don Pasquale operasıyla karşılaştırılır ve her iki 19. Yüzyıl eserinin “commedia dell’arte” özellikleri belirtilerek eserlerdeki müzikalite, zerafet, incelik övgü alır (Fischer 105).
Sevil Berberi, Osmanlı sultanlarını da etkilemiş, 1845 yılında oynanan operalar arasında yerini almış, Ceride-i Havadis gazetesi operanın bir özetine yer vermiştir (And 87). 1858 yılında ise, Dolmabahçe Saray Tiyatrosu’nda Conservatore Impérial’deki profesörlerin çocukları, Padişah Abdülmecit’e Sevil Berberi’ni çocuk olmalarına rağmen büyük başarıyla sergilemişler (Aracı 262). 19.Yüzyılda, Osmanlı sarayında oynanan operalara değişik adlar verilmekteydi. Sevil Berberi’nin adı Berber Operası’ydı (And 41). Sevil Berberi, 19.Yüzyıl İstanbul’unda gerçekten defalarca izleyiciler tarafından beğeni almıştı.
Ankara Devlet Operası, Sevil Berberi’ni ilk olarak 1949 yılında sahnelemiş. Sonraları, Rossini’nin 200. doğum yılında 1991 – 92 Sezonu’nda da sahnelenen eser, 1998 – 99 Sezonu’nda da izleyicilerle buluşmuş, 2019 – 2020 Sezonu’nda, 30 Kasım 2019 tarihinde yine Ankara’da izleyicilerle sunulmuş (ADOB Yayınları). Bu sahnelenişte en çok dikkati çeken özellik, Rejisör Ayşe Dağıstanlı Parlar’ın operanın “commedia dell’arte” ögelerini bir tiyatro eseri sunar gibi kullanmış olmasıydı. Eser bir operaydı ama sanatçıların oyunculukları öne çıkarılmıştı. Özellikle Figaro’nun yadımcıları tam “commedia dell’arte” sanatçıları gibi mimik ve jestlerle, başarılı vücut dilleriyle dikkati çekmekteydiler ve Figaro’nun anlattıklarını anlamlı ve espirili bir şekilde görüntüye getirdiler. Eserin güldürü ögeleri iyice oturmuş, oyunculuk güçlendirilmişti. Figaro'nun düğünü şu sıralarda da Antalya DOB'un sahnesinde izleyiciyle buluşuyor.
25 Şubat, “commedia dell’arte” günü olarak kutlanıyor ama “commedia dell’arte”, sahne sanatlarını etkilemeye ve güçlendirmeye her gün devam ediyor.
Doç Dr. NECLA ÇIKIGİL
KAYNAKLAR
Ali, Filiz, “Rossini’nin Sevil Berberi Operası”, Ankara Devlet Opera ve Balesi Yayınları,
2019-2020 Sezonu, Sayı: 3, 1-36.
And, Metin, Türkiye’de İtalyan Sahnesi: İtalyan Sahnesinde Türkiye, İstanbul: Metis
Yayınları, 1989.
Ankara Devlet Opera ve Balesi Yayınları:
Sevil Berberi Program Kitapçığı, 1991 – 92 Sezonu, Sayı: 10, 1-24.
Sevil Berberi Program Kitapçığı, 1998 – 99 Sezonu, 1-34.
Sevil Berberi Program Kitapçığı, 2019 – 2020 Sezonu, Sayı: 3, 1-36.
Aracı, Emre, Naum Tiyatrosu: 19.Yüzyıl İstanbulu’nun İtalyan Operası, İstanbul:
Yapı Kredi Yayınları, 2010.
Blom, Eric, “The Literary Ancestry of Figaro”, The Musical Quarterly, Vol.13, No.4
(October 1927), 528 – 539.
(www.jstor.org/stable/738289) (Kullanım Tarihi: 2 Aralık 2019).
Fisher, D. Burton, “Rossini and Opera Buffa” (Rossini: The Barber of Seville), 99-111,
A History of Opera: Milestones and Metamorphoses, Miami, Florida: Opera Journeys
Publishing, 2007.
Harvey, Sir Paul, The Oxford Companion to English Literature, Oxford: Oxford at the
Clarendon Press, 1965.
“International Commedia Dell’Arte Week”, Commedia Dell’Arte Day- Forte Theatre, 1
(http://www.fortetheatre.com/commedia-dellarte-day.html)
(Kullanım Tarihi: 17 Ocak 2019).
Jordan, Peter, “In Search of Pantalone and the Origins of the Commedia dell’ Arte”,
Revue internationale de philosophie, 2010/2 (No. 252), 207-233.
Porlock, Kit, The Seventh Veil: The Book of the Film (with illustrations),
London: World Film Publications,1946,
Türkçe Çevirisi: Sihirli Eller, Reşid Baran, İstanbul: Nebioğlu Yayınevi, ?
( Kit Porlock, 1945 yapımı The SeventhVeil adlı filmin kitabını yazmış. Filmin,
Sydney Box ve Muriel Box tarafından yazılmış olan özgün film metni de 1946
Oscar en iyi film senaryosu ödülünü kazanmış),
The Seventh Veil, 1-4
(https://en.wikipedia.org/wiki/The_Seventh_Veil) (Kullanım Tarihi: 9 Aralık 2019.
The Barber of Seville (play), 1-3
(https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=The_Barber_of_Seville(play)&oldid=
925658282) (Kullanım Tarihi: 11 Kasım 2019).
Wilson, Matthew R, “A History of Commedia Dell’Arte”, Faction of Fools, 2010, 1-3
(http://www.factionoffools.org/history) (Kullanım Tarihi: 9 Kasım 2017).
Yener, Faruk, Ünlü Operalar , İstanbul: Doğan Kardeş Yayınları, 1958.
