İlk oynanacağı tarih 9 Nisan 2022 iken hastalıklar nedeniyle 21 Nisan 2022 ye ertelenen 2 Perdelik Medea'ya Göre Ahlak oyunu Oyun Atölyesi'nde (İstanbul) izleyicilerle buluştu. Oyunu GalataPerform, İsveç Konsolosluğu ve Swedish Art Council desteği ile "Okuma Tiyatrosu" olarak da izleyicilere sunmuş. Oyun yazarı, İran asıllı göçmen İsveçli Athena Farrokzad (d. 1983) . Çevirisini Ali Arda'nın yaptığı, Yeşim Özsoy'un yönettiği Medea'ya Göre Ahlak oyununda Medea'yı Şenay Gürler; Ahlak'ı (ilk çalışmalarda Metin Akdülger) Özgün Çoban canlandırmaktalar. Eserin koreografik çalışması Tuğçe Ulugün Tuna'ya ait (Maro 42).
Mitolojik karakter Medea, birçok tablolara, oyunlara, filmlere, opera eserlerine, hatta balelere esin kaynağı olmuş, düşünürlerin kafalarını kurcalamış, 21. Yüzyıl'a kadar gelmiş ve gizemini hala korumakta.
Medea kimdir? Neden gizemlidir? Neden hala oyun yazarları, koreograflar bu mitolojik karakteri tekrar ele alırlar? Neden Medea sorgulamaları hala devam eder?
Medea, Colchis Kralı'nın (Gürcistan) ( ki bu Kral gücünü Su Tanrısı Posedion ve Güneş Tanrısı Helios'tan alır) kızıdır. Medea da değişik güçleri olan, büyü bile yapabilen, yılmayan, hatta babasına bile baş kaldırabilen, aşkı uğruna ülkesini bile terk edebilen bir Prensestir.
Medea, aşık olduğu ve Yunanistan'dan (Corinth) Altın Post'u ele geçirmek üzere Colchis'e gelen Iason'a güçlerini kullanarak Altın Post'u elde etmesini sağlar ve onunla evlenerek Yunanistan'a gider. Gitmesini zorlaştıracak her türlü engeli yener, hatta erkek kardeşini bile öldürür. Ancak, Iason ele geçirmek istediği Corinth Tahtı uğruna Corinth Kralı Creon'un kızı Glauce ile evlenmek için Medea'ya ihanet eder. Medea, yine güçlerini kullanarak Glauce'yi ve Creon'u öldürür. Iason'dan olma iki erkek çocuğunu da öldürerek Iason'dan intikam alır.
Medea'nın yaşadığı duygular, çaresizlikler, kendini kabul ettirme durumunda kaldığı yabancı bir ülkede ötekileştirilmesi, yalnızlaşması onu karışık bir karakter yapar. Büyük bir aşk, büyük bir nefret, büyük bir intikam duygusu, büyük bir düş kırıklığı bu güçlü kadını kemirir. Bu duygularla, bu içine düştüğü durumlarla nasıl savaşacaktır ? Savaşırken ne gibi bedeller ödeyecektir?
Bu gizemli karakteri inceleyenler arasında en ünlü yorumları Euripides (MÖ 480 - MÖ 406), Ovidius (MÖ 43 - MS 17), ve Seneca (MÖ 4 - MS 65) getirmişlerdir. Euripides, aşk uğruna her zorluğu göze alan, insancıl bir Medea yaratırken, Seneca intikam duygularıyla kavrulan büyücü bir Medea'ya odaklanmıştır. 20. Yüzyıl'da ise Polonyalı kadın roman yazarı Christa Wolf (1929 - 20119, Medea:Sesler (1996) adlı eserinde Medea'yı ataerkil bir toplumda "günah keçisi", "kurban" olarak ele alır. Bu yorumdaki kurban Medea şifa veren bağımsız bir kadındır (Ercan, Balkaya 8).
Medea'yı Türk oyun yazarlarından da Munis Faik Ozansoy (1911 - 1975) Medea; Güngör Dilmen (1940- ) Kurban; Yüksel Pazarkaya (1940- ) Mediha oyunlarıyla ele alıp görüntüye getirmişlerdir ( Dicle 405, 406).
Aykırı sinemacı Pier Paolo Pasolini (1922 - 1975) de (film yeri olarak Kapadokya'yı seçmiştir) 1969 yılında Medea'yı ele alırken, Maria Callas'ı (1923 -1975) Medea yaparak bir film yaratmıştır (Canby 1).
Medea karakterinin inişli-çıkışlı ruh hali, karmaşık duyguları, değişik yorumlarla, yaklaşımlarla ele alınırken belki de bazı durumlarda Medea'nın vücut dili sözcüklerden daha güçlü bir şekilde yaşananları görüntüye getiriyor. Belki de yalnızca sözcükler bu kıvranan vücudu ve beyni, anlatmada yeterli olamıyor. Belki de Medea'ya Göre Ahlak oyununda özel bir koreografik çalışma da bu nedenle yapılıyor ki Tuğçe Ulugün Tuna'nın katkılarıyla oyun daha canlı ve etkileyici olmuş (Gündoğan 1).
Medea birçok bale eserinde de ele alınmış ve bu gizemli, güçlü, nerdeyse gerçek üstü Medea bale diliyle görüntüye getirilmiş.
11 Şubat 1763 tarihinde ünlü koreograf, kuramcı, bale eğitmeni Jean-Georges Noverre (1727 - 1810), Jason et Medeé (Iason ve Medea) balesini yarattığı zaman bu "ballet d'action" ("öykülü bale") çok beğeni topluyor ve Noverre'in vücut dili, dans dili ile bir öyküyü anlatmaya verdiği önem de bu şekilde vurgulanmış oluyor. Bir bale adımı, bir mimik, bir hareket kelimelerin anlatamadığını görüntüye getirmiş oluyor. Medea'nın karmakarışık duyguları, yaşadıkları vücut diliyle izleyicilerde de dehşet uyandırma noktasına bile geliyor (Kirstein 122-123).
Vücut diline ve vücudun anlatım gücüne odaklanmış olan bir başka ünlü koreograf da "asrın dansçısı" diye anılan ve dans sanatında çığır açan Martha Graham'dır (1894 - 1991).Martha Graham, yarattığı çeşitli koreografik çalışmalar arasında "kadın öyküleri"ni görüntüye getirmek için Medea, Ariadne, Jocasta, Clytemnestra, Phaedra, Hecuba gibi ikilem içinde kalmış, hem kendileriyle hem dış güçlerle boğuşarak ayakta durmak için inanılmaz bir savaş veren kadınların trajedilerini kullanmış (Yaari 225).
Bunlar içinde Medea öyküsünü konu alan The Cave of Heart (Kalbin Mağarası) en başarılı çalışmasıdır. Graham bu çalışmalarda hem çağının görüşlerini hem dansa olan modern yaklaşımın yeniden tanımlanmasını yansıtmıştır. Bir Perdelik Cave of Heart 1947 yılında Martha Graham Topluluğu tarafından sahnelenmiştir (Koegler 356).
Bir başka ilginç Medea çalışması, Birgit Cullberg (1908 - 1999) tarafından 1950 yılında, İsveç'te gerçekleştirilmiş, aynı bale 1958'de New York City Ballet tarafından da oynanmış (Koegler 139).
1990 yılıda ise ünlü koreograf John Neumeier (1942- ), Stuttgart Balesi için 2 Perdelik bir Medea balesi yarattığı zaman, 2019 yılında, "2019 Lifetime Achievement Aawrd Prix de Lausanne" ( "Yaşam Boyu Başarı Ödülü") almış olan Marcia Haydeé (1937 - ) Medea'yı canlandırmış.
Medea yüzyıllar boyunca sanat dünyasını etkilemiş ve 21. Yüzyılda da koreograflar onun etkisinden kurtulamamış. 2001 yılında, 18. Uluslararası Ankara Müzik Festivali Programında, 14 Mayıs tarihinde Opera Binası'nda iki kısa bale sergilenir. Uğur Seyrek'in (1953 - ) koreografik çalışması Bozkır'ın yanında Ismael Ivo (1955 - ) ve Marcia Haydeé'nin Medea balesi vardır ve eserin ilk sahnelenişidir. Dansçılar da Ismael Ivo (Iason) ve Marcia Haydeé (Medea)dir (18.Uluslararası Ankara Müzik Festivali Program Kataloğu 120). Aynı bale 29 Nisan 2002 Dünya Dans Günü'ne de denk gelen tarihte Opera Binası'da Geyvan McMillen'nin (1941- ) A La Tango eseri yanında sergilenmiştir (Radikal 1). Ancak, bu temsilde Marcia Haydeé'nin kolu çıkar ve kol yerine takıldıktan sonra dans devam eder (Cumhuriyet 20).
2002 yılında ise, Çağdaş Bale Topluluğu, topluluğun kurucusu Cem Ertekin 'in (1949 - ) koreografisini yaptığı Medea' yı İstanbul'da sahneler. Cem Ertekin de yoğun duyguları beden dili ile görüntüye getirmeyi seçmiştir (Amanur 1).
2007 yılında da değişik bir yaklaşımla Noh Tiyatrosu - Modern Dans - Dövüş Sanatlarının karışımından oluşan 75 dakikalık bir Medea' yı koreograf Kenji Kawarasaki (?) sahneler (Dunning 1).
2011 de de Mark Bruce Topluluğu'nu kurmuş olan dansçı ve koreograf Mark Bruce ( ? ) Bern Ballet için 27 dakikalık bir Medea sahneliyor. Bu çalışma Carte Blanche adlı bir programın içinde sunuluyor (Mark Bruce Company 1).
Estonya Milli Balesi ise 2014 yılında, koreograf Gianluca Schiavoni (1972 - ) tarafından bir Medea sahneliyor. Aynı bale yeniden 2018 tarihinde izleyicilerle buluşuyor (Mead 1).
Bu örnek çalışmalar, Medea'nın yüzyılları etkileyeceğini gösteriyor. Oyunlar, baleler veya oyun içinde oyunu destekleyici koreografik çalışmalar bu güçlü kadını görüntüye getirecekler.
Dans dili, vücut kullanımı bu karmaşık duyguları aynı anda yaşıyan, hem bedensel hem zihinsel olarak kıvranan, aşık,ihtiraslı, intikam duygulu, bağımsız, engel tanımayan, meydan okuyan kadını belki sözcüklerden daha etkileyici bir şekilde yorumlayacak ve karaktere çarpıcı bir boyut getirecektir.
Medea karakteri sorulara açık bir karakterdir. Bu karakter evlatlarını bile öldüren bir katil midir? Bu karakter her türlü engeli aşabilecek tutkulu, gözü kapalı bir aşık mıdır? Bu karakter başka bir kültürde kendini kabul ettirme çabaları mı göstermektedir? Bu karakter kendi iç sesini dinlerken bir içsel yolculukta hesaplaşma derdinde midir? Bu karakter nasıl bir evlat, eş, anne, nasıl bir prensestir ? Bu karakter güçlerini bencilce mi kullanmaktadır? Bu karaker harcanmış mıdır? Ötekileştirilmiş midir? Dışlanmış mıdır ? Aldatılmış mıdır? Bu karakterin değerleri ve genel ahlak değerleri nasıl kaynaşmaktadır? Bu karakter yargılanacak olsa karar nasıl verilecek ve son söz ne olacaktır?
Calyx Krater Medea ve arabası
Birçok sanatçı da son söze ulaşabilsinler diye değişik yaklaşımlarla Medea'yı eski çağlardan günümüze taşımakta ve Medea da mitoloji söylencelerinde olduğu gibi Güneş tanrısı Helios tarafından gönderilen ejderhaların sürdüğü altın bir araba ile Atina'ya uçmak yerine gelecek çağlara doğru yoluna devam etmekte.
NECLA ÇIKIGIL
27 Mayıs 2022, Ankara
6
KAYNAKLAR
Anamur, Hasan
"Her Şeyiyle Başarılı bir Medea", Radikal, 16 Kasım 2002, 1.
(radikal.com.tr/kultur/her-seyiyle-basarili-bir-medea-651457/)
(Kullanım tarihi: 20 Mayıs 2022)
Canby, Vincent,
"Callas Stars in Passolini Medea", The New York Times, 29 October 1971, 1.
(nytimes.com/1971/10/29/archives/callas-stars-in-passolini-medea.html)
(Kullanım tarihi: 20 Mayıs 2022)
Cumhuriyet, "63 lük balerine nazar değdi", 4 Mayıs 2001, 20.
Dicle, Esra,
"Medea, Zehra, Mediha - Her Şey Değişir Kadının Yazgısı Değişmez",
Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü Dergisi,
Sayı:66 (Eylül 2019), 379 - 407.
Dunning, Jennifer,
"A Blending of Euripides, Martial Arts, and Noh", The New York Times,
6 January 2007, 1.
Ercan, Cemile Akyıldız; Balkaya, Dursun,
"Euripides, Seneca, ve Christa Wolf'un Eserlerinde Medea İmgesi",
Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:60 (Haziran 20218), 1 - 11.
Gündoğan, Ceren,
"Medea'ya Göre Ahlak", Artı Gerçek Gazete, 24 Nisan 2022, 1.
Kirstein, Lincoln,
Movement and Metaphor: Four Centuries of Ballet,
London: Pitman Publishing, 1971.
Koegler, Horst, The Concise Oxford Dictionary of Ballet,
London: Oxford University Press, 1977.
Mark Bruce Company web sitesi,
(markbrucecompany.com/index-php/productions/commissions/45-medea)
(Kullanım tarihi: 20 Mayıs 2022)
Maro, Asu,
"Ayın Söyleşisi" (Şenay Gürler ile Söyleşi), Milliyet Sanat (Mayıs 2022), 42 -47.
Mead, David,
"Murderous spirits and evil purpose aplenty in Medea", Seeing Dance, 7 June 2018, 1.
Prix de Lausanne web sitesi- Marcia Haydeé:
(prixdelausanne.org/spotlight/marcia-haydee/)
(Kullanım tarihi: 20 Mayıs 2022)
Radikal, "Dansın keyfine varın", 29 Nisan 2001, 1.
Uluslararası Ankara Müzik Festivali:
18.Uluslararası Ankara Müzik Festivali Program Kataloğu, Ankara: Rekmay Ltd., Nisan 2001, 1-152.
Yaari, Nurit,
"Martha Graham's Interpretation of the Classical Tradition",
International Journal of the Classical Tradition, 10 (2) (Fall 2003), 221 - 242.