Mozart ve Bale

Avusturyalı besteci Wolfgang Amadeus Mozart, 27 Ocak 1756 tarihinde Salzburg şehrinde doğmuş, 5 Aralık 1791 de Viyana’da ölmüş. Opera, senfoni, ve konçerto besteleriyle tanınan Mozart dans müzikleri de bestelemiştir. Hatta, daha 5 yaşında iken bestelediği dans müzikleri vardır. Kendisi de iyi bir dansçı olan Mozart’ın dans müzikleri 3 türe ayrılabilir: Minuet (soyluların küçük adımlı, ağırbaşlı dansları), Alman dansları (canlı orta sınıf dansları), Contredanse (kökleri İngiliz halk danslarına giden bütün sosyal sınıfların benimsediği danslar).

Mozart’ın dans müzikleri, Viyana’daki Hofburg Kraliyet Sarayı’nın ünlü büyük balo salonunda (Grosser Redoutensaal) sıklıkla çalınırdı. Ayrıca, Mozart birçok operasında dans ve bale müzikleri kullanmıştır (Idomeneo’nun -1781 sonundaki bale sahnesi; Figaro’nun Düğünü’ndeki -1786 dans sahnesi; Don Giovanni’nin -1787 1.Perde’sinin sonundaki parti sahnesindeki danslar gibi örnekler verilebilir).

Mozart’ın kendisi de çok küçük yaşlarda dans eğitimi almış ve dans etmeğe çok meraklı bir gençti. Baba Leopold, Mozart’ın Salzburg şehrindeki Getreidgasse’deki (Tahıl Sokağı) doğduğu evden yine Salzburg şehrinde bugünkü Makart Meydanı’ndaki daha büyük başka bir eve ailesini taşır. Bu ev ise bir dans eğitmeninin evi olduğu için evde geniş bir dans salonu vardır ve aile bu salonda devamlı dans geceleri düzenler. İkici Dünya Savaşı’nda çok büyük hasar görmüş olan bu bina restore edilmiş ve çok kapsamlı bir müzeye dönüştürülmüştür (“Mozart and Dance” 1-6).

Mozart’a ait asıl bale eseri ise kendisinin 14 Mayıs 1778 tarihli mektubunda bahsettiği Les Petits Riens (Küçük Şeyler) balesidir. Bu balenin bestesinin bir kopyasını da Paris Opera Kütüphanesi’nde (Bibliothèque de l’Opera) bulup çıkaran Victor Wider’dir (Sabee 802). Bale 11 haziran 1778 tarihinde Paris Operası’nda oynanmıştır (Koegler 413).

Eserin koreografı da “Dansın Shakespeare’i” diye anılan Noverre’dir. Balenin içeriği üzerine 12 haziran 1778 tarihinde Journal de Paris ‘de bir yazı çıkmıştır (Heckmann IX). Ancak, bu yazıda Mozart’ın müziğine hiç değinilmez. Hatta Noverre bile Mozart’ın katkılarına pek iltifat etmez. Bale Piccini’nin Finte Gemelle eserinin yanında sunulur ( Martens 441).

Önceleri kaybolduğu sanılan, sonradan ortaya çıkan bu balenin bestesini değişik koreograflar yeniden ele almışlardır. 1928 yılında Ashton’un, 1931 yılında Ninette de Valois’nın koreografik çalışmaları bu yeni yaklaşımların ilk örnekleridir (Koegler 413). 2006 yılında ise Biarritz Balesi için koreograf Thierry Malandain Les Petits Riens balesini yeniden ele almıştır.Diğer koreograflara nazaran bu koreografın değişik bir özelliği vardır. Malandain tarihi baleleri araştırıp onları yeniden canlandırmaktadır (Reiter 1).

Mozart’ın kendi bestelediği dans müzikleri dışında onun besteleri kullanılarak yaratılmış birçok bale eseri vardır. Bunlara bazı örnekler verilebilir: Balanchine’nin Symphonie Concertante -1947, Cranko'nun Konzert für Flöte und Harfe -1966, Simuin’in Gartenfest -1968, Van manen’in Quintet -1974 (Koegler 373).

Çeşitli koreograflar arasında Mozart’ın müziğini en çarpıcı şekilde bale diline çeviren koreograf ise Heinz Spoerli’dir. Spoerli, Mozart müziğinin en ince ayrıntılarını yakalayan, müzikteki değişimleri dans adımlarına yansıtan, Mozart’ın espirili temalarını dans dilyle görüntüye getiren üstün yetenekli bir koreograftır. 7 Mart 1999 tarihinde Spoerli, Zürich Balesi için ...eine lichte, helle, schöne Ferne (...bir ışıklı, parlak, güzel uzaklık) adlı klasik bale adımlarını modern bir şekilde değerlendirerek canlı, espirili, enerji dolu bir Mozart balesi yaratmıştır. Bu balede, ünlü yuvarlak top şeklindeki Mozart çikolataları (Mozartkugel) büyük boyutlu toplara dönüştürülmüş, dansçılar toplarla neşeli bir şekilde kaynaşmış, Mozart’ın müziğinin de cilveleri görüntüye gelmişti (Spoerli ...eine lichte helle schoene ferne 1).

Spoerli aynı bale topluluğu için 2006 yılında moZART adlı bir bale yaratırken, Mozart ve Saariaho müziklerini kullanmıştı. Kelimenin, m ve o harfleri küçük, ZART kısmının büyük harflerle yazılmış olmasının da bir anlamı vardı. ZART Almanca’da ince,zarif, sevimli demek (Spoerli moZART 1).

Mozart’ın hayatı da Mozart balelerinin yaratılmasında rol oynamıştır. Balelerden önce, özellikle Mozart-Salieri ilşkisi bazı oyunyazarlarının ilgisini çekmiştir. Ünlü Rus yazarı, Alexander Pushkin Mozart ve Salieri adlı bir şiir-dramını Küçük Trajediler adlı dört kısa oyununun arasına katmıştır. 1832 de basılan bu kısa oyun Pushkin’nin yasamında sahnelenen onun tek oyunudur (“Mozart and Salieri- Play” 1). Bir başka oyun yazarı Peter Shaffer (1926-2016) yine Mozart-Salieri ilişkisi üzerine ünlü Amadeus oyununu yazmış, eser ilk olarak 2 Kasım 1979 tarihinde Londra’da sahnelenmiş be birçok ödül kazanmıştır (Shaffer 7). Peter Shaffer’in, eğer gerçekten Salieri Mozart’ı kıskanmışsa ve onun ölümüne neden olmuşsa, olaylar nasıl gelişirdi sorusunu işleyerek yazdığı bu oyun 1984 yılında Miloš Forman tarafından 8 dalda Oscar ödüllü bir filme dönüşmüş (“Mozart and Salieri” 1).

Mozart-Salieri ilşkisini işleyen 2 sahneden olusan 1 perdelik 1897 yılında sahnelenmiş bir Rimsky Korsakov operası olduğu gibi, 1914 yılında Victor Tourjansky tarafından Mozart ve Salieri adlı bir sessiz film bile vardır (“Mozart ve Salieri- Play” 1).

Mozart ve Salieri ilşkisi birçok koreografın da ilgisini çekmiş, Amadeus adlı değişik baleler yapılmış. 23 eylül 2005 tarihinde Ballet Théȃtre Atlantique du Canada, New Brunswick’te topluluğun sanat yönetmeni Igor Dobrovolskiy’nin 2 perdelik Amadeus balesini izleyicilerle buluşturmuştur. Müzik olarak hem Mozart’ın hem de Salieri’nin müzikleri kullanılmıştır.

Bale, Mozart’ın müziklerini kabul eden ancak Mozart’ı dışlayan bir toplumu incelerken Mozart-Salieri rekabetini de vurgulamıştır (“Atlantic Ballet Theatre of Canada 1).

Bir başka koreograf, Dominic Walsh ise 3 yıllık bir Wolfgang Amadeus Mozart çalışması yapmış, Mozart’ın müziği ve hayatına ait tarihi bilgileri inceleyerek Wolfgang, Amadeus, Mozart adlı bir triloji yaratmış ve başarılı koreografik çalışmaları için Prenses Grace ve Choo-San Goh ödülleri almıştır. Bu üçlü koreografik çalışmalardan Wolfgang olanı 25 Nisan 2008 tarihinde Sarasota’da ilk olarak sahnelenmiş, Nisan 2009 da da Dominic Walsh Dans Tiyatrosu ve Sarasota Balesi’nin müşterek çalışmaları sonucu tekrarlanmış. Amadeus 7 Şubat 2008 tarihinde, Mozart ise 23 Nisan 2009 tarihinde sahnelenmişler.Dominic Walsh bu üçlü Mozart’ın hayatına ait çalışmalarında “gelenek” ve “yenilik” kavramlarını işlemiş, çeşitli Mozart bestelerinden yararlanmış (“The Trilogy:Wolfgang, Amadeus, Mozart 1-4).

Bir ilginç Amadeus balesi de, 2002 yılında kurulmuş olan Ballet Victoria tarafından 2015 yılında sahnelenmiş. Topluluğun Sanat Yönetmeni ve koreografı Paul Destrooper baleyi 2013 yılında yaratmış ama bazı yenilikler ekleyerek 2015 yılında da izleyicilerle buluşturmuş. Bu Amadeus balesi için Mozart’ın “Requiem” i kullanılmış ama Queen Topluluğu’nun Freddie Mercury rock müziği de baleye eklenmiş. Destrooper klasik ve çağdaş bale kavramlarını “hip hop” la karıştırarak sürprizlerle dolu bir çalışma yaratmış (“Amadeus: Dances with Wolfgang” 1-2).

Bu ilginç Amadeus baleleri, Mozart’ın renkli, hayatını, olağanüstü müzik yeteneğini, değişik yaklaşımlarla görüntüye getirirken, bale dilinin bir yaşama katabileceği yeni boyutu da kanıtlamış oluyorlar.

Mozart’ın kendisi dansla ilgilenmiş, dans müzikleri bestelemiş, operaları için dans sahneleri yaratmış, ünlü koreograf Noverre için bale müziği bestelemiş ve müzik dolu hayatı tiyatro eserlerine, filimlere konu olurken koreograflar için de esin kaynağı olmuş ve bütün bu eserler değişik yaklaşımlarla Mozart’ı ölümsüzleştirmişler.

Doç. Dr. Necla Çıkıgil

12 Ocak 2017

KAYNAKLAR

“Amadeus”, Atlantic Ballet Theatre of Canada,

(https://www.atlanticballet.ca/en/creations/amadeus), 1-3 (Kullanım Tarihi: 21.12.2016).

“Amadeus- Dances with Wolfgang”, The Dance Current, 6 March 2015, 1-2.

Heckmann,Harald,

“Wolfgang Amadeus Mozart”, Series II: Works for the Stage, International Mozart Foundation, Online Publications, 1963, III-XIX.

Koegler, Horst,

The Concise Oxford Dictionary of Ballet, London: Oxford University Press, 1977.

Martens, Frederick H.,

“The Attitude of the Dancer toward Music”, The Musical Quarterly, 3 (July 1918), 440-449.