25 Şubat 1545 tarihinde Ser Maphio liderliğindeki bir oyuncu topluluğu ilk defa kontrat imzalar ve bu kontrat oyuncuların yasal kimliklerinin kanıtlandığı en eski belgeyi de oluşturur. Topluluk, 16. Yüzyıl İtalya'sında yaygınlaşmakta olan "Commedia dell'Arte" sanat türünü izleyicilerle buluşturan topluluktur (Henke 69).
16. Yüzyıl İtalya'sında "Commedia dell'Arte" yaygınlaşırken, bu tiyatro sanatının ünlü tipleri de kendilerini kanıtlamışlar ve bu tipler tiyatro tarihinin Shakespeare, Beaumarchais, Molière gibi ünlü oyun yazarlarını da etkileyerek izleyicilerle buluşup tiyatro tarihinde yüzyıllar boyunca yolculuk yapmışlardır (Çıkıgil 1).
Lukianov Pierrot rolünde 1900
Bu ünlü tipler, tiyatro tarihinde iyice yol alıp operalara hatta balelere bile girmişler. Birçok koreograf "Commedia dell'Arte" tiplerinden etkilenmişler, değişik bale eserleri yaratmışlardır. Genellikle bu tiplerden, Harlequin, Columbine, Pierrot bale eserlerinin baş elemanlarıdır.
Bale tarihinin ünlü koreografı Marius Petipa (1818 - 1910) 23 Şubat 1900 tarihinde Les Millions d'Arlequin (Harlequin'nin Milyonları) adlı 2 perdelik bir bale yaratır. Bu bale Harlequinade olarak da anılır. Balede ağırlık Harlequin, Columbine, ve Pierrot üzerinedir. Petipa, Harlequin için özellikle güç hareketler düzenler ve bu rol ilerde Rus erkek dansçıları için hayli özendirici olur. 20. Yüzyılın başlarında, bu bale Stepanov Notasyon Metoduyla kayıtlara da geçmiştir. Sonraları bale üzerine değişik çalışmalar da yapılmıştır (The Marius Petipa Society web sitesi 1).
Le Carnaval balesinden bir sahne
"Commedia dell'Arte" etkisinde bir başka koreograf ise Michel (Mikhail) Fokine'dir (1880 - 1942). 1910 yılında Le Carnaval balesinde, Fokine, "Commedia dell'Arte" nin Harlequin, Columbine, Pantalone, Pierrot gibi tiplerini öne çıkararak bir perdelik bir bale yaratmış, sonraları aynı baleyi yeniden de yorumlamıştır (Koegler 106-107).
Nijinsky Petrushka rolünde
Fokine, 1911 yılında Petrushka balesini de yaratır ki Petrushka Rus Harlequin'idir. Bu rolü de Vaslav Nijinsky (1889 - 1950) canlandırmıştır (Koegler 414).
1920 yılında, Léonide Massine (1896 -1979) Pulcinella balesini yaratır. Bu şarkılı bir baledir. Massine 1700'lerin The Four Pulcinellas (Dört Pulcinella) adlı oyunundan esinlenmiş ve odak noktası olarak Pulcinella'yı seçmiştir (Koegler 428).
Serge Lifar Salade balesinde
Serge Lifar (1905 - 1986) ise 1935 yılında Salade balesini "Commedia dell'Arte" tiplemelerini kullanarak yaratmıştır. Bu baleyi ilk olarak Massine de, 1924 yılında sahnelemiştir (Koegler 460).
1943 yılında Helene Kirsova (1911 - 1962) Harlequin ve Columbine tiplerini kullanarak bir bale yaratır. Harlequin balesinde, Harlequin ve Columbine, Ay'a geleceklerini sorarlar ama sonuç acıklıdır. Columbine'nin geleceği yoktır. Gelecekte Harlequin de sevdiği kadını kaybedecektir (Leech 2).
1951 yılında, John Cranko (1927 - 1973) Harlequin in April (Nisan Ayında Harlequin) adlı 2 perdelik bir bale yarattığı zaman, Harlequin tipi üzerine odaklanır. Balede Harlequin -Columbine - Pierrot tipleri yer almaktadırlar (Koegler 247).
1962 yılında sahnelenen Glen Tetley'in (1926 - 2007) Pierrot Lunaire balesinde de "Commedia dell'Arte" etkileri görülmektedir (Koegler 415).
1965 yılında Balanchine (1904 - 1983), 2 perdelik Harlequinade balesini sahneler. Balede, İyilik Perisi, Columbine'nin zengin tüccar babasını etkilesin diye Harlequin'e bol miktarda altın verir (Koegler 247). Balanchine küçük bir bale öğrencisi iken Petipa'nın Les Millions d'Arlequin de dans etmiştir.
1972 yılında ise Kenneth MacMillan (1929 -1992) The Poltroon (Korkak Adam) adlı baleyi sahnelediği zaman "Commedia dell'Arte" tiplerini iyice çarpıtmıştır. Eserde hem arka sahnede hem ön sahnede olan bitenler görüntüye getirilirler (The Poltroon, Kenneth MacMillan 1972 ).
Ratmansky'nin Harlequinade balesinde James Whiteside Harlequin rolünde
2018 yılında da Alexei Ratmansky'nin (1968-) yeniden ele aldığı Harlequinade (1900), Amerikan Bale Tiyatrosu tarafından sahnelenir. Ratmansky bu baleyi yeniden ele alırken, baleye ait el yazmalarından, belgelerden yararlanmış, Petipa'nın yarattığı adımları, hareket düzenlemelerini iyice incelemiştir. Ratmansky mimik kullanımını başarıyla gerçekleştirmiş, "Commedia dell'Arte"nin özelliklerini iyice vurgulamıştır (Jowitt 1).
"Commedia dell'Arte" tipleri kullanılarak yaratılan bu baleler bu tiplerin bale sanatına getirdiği canlılığı da yansıtıyorlar. Bale dilinde belki doğaçlama sözcükleri olmuyor ama beden ve dans dilleriyle tipler bütün canlılıklarıyla görüntüye geliyorlar.
Necla Çıkıgil
26 Şubat 2023, Ankara
KAYNAKLAR
Çıkıgil, Necla, "Commedia dell'Arte" Günü, Beaumarchais, Rossini'nin Sevil Berberi", Sanattan Yansımalar, 9 Mart 2020, 1-5.
https://www.sanattanyansimalar.com/yazarlar/necla-cikigil/commedia-dellarte-gunu-beaumarchais-rossininin-sevil-berberi/2264/ Kullanım tarihi: 26 Şubat 2023
Harlequinade, The Marius Petipa Society web sitesi, 1
petipasociety.com/harlequinade/ Kullanım tarihi: 26 Şubat 2023
Henke, Robert, Performance and Literature in the Commedia dell'Arte, Cambridge: Cambridge University Press, 2002.
Jowitt, Deborah, "Refreshing an Old Story", Dance Beat, 10 Haziran 2018, 1 - 3.
Koegler, Horst, The Concise Oxford Dictionary of Ballet, Londra: Oxfrord University Press, 1977.
Leech, Judy, "Harlequin Revisited", Theatre Heritage Australia, 27 Mayıs 2021, 1 - 9.
theatreheritage.org.au/on-stage-magazine/general-articles/item/699-harlequin-revisited
Kullanım tarihi: 26 Şubat 2023.
The Poltroon, Kenneth MacMillan 1972, kennethmacmillan.com/thepoltroon
Kullanım tarihi: 26 Şubat 2023