55 yıllık sınıf arkadaşlarımla oluşturduğumuz “Müze Grubu” ile 9 Ocak 2013’de gezdiğimiz Meteoroloji Müzesi’nin duvarlarının birinde o güne değin hiç tanımadığım ve adını duymadığım Antal Rethly’nin bir fotoğrafı ve onun hazırladığı Ankara Hava Kirliliği Raporu ile karşılaşıyorum. 21 Nisan 2016’da bu kez, Veteriner Hekimliği Tarihi Müzesi’nin yeniden açılışını yazmak üzere (ki dergimizin Haziran 2016 sayısında bu konuyu işlemiştim) yaptığım araştırmalar sırasında, bu binanın tasarımının Rethly’nin damadı György Tittes tarafından yapıldığını da öğrenince hem Antal Rethly’nin kimliğini hem de Ankara’ya ilişkin olarak yazdığı çok önemli iklim raporunu kağıda dökmek kaçınılmazlaşıyor.
Türkiye Öncesi Yaşamı
3 Mayıs 1879’da Budapeşte’de doğan Antal Rethly, Macar Milli Meteoroloji Enstitüsü’nün temellerinin oluşturulduğu Ferenc Toldy Okulu’nda başlayıp Ticaret Okulu’nu bitirir. Devlet Muhasebe Sınavı’nı verip Hesap Uzmanı olarak kamu görevine girer. Bir yandan da Budapeşte Üniversitesi Coğrafya Bölümü’nde okuduğu bu sıralarda, yerbilimine ilgi duyar. Coğrafya ve Edebiyat doktoraları yapar. 1900’de Milli Meteoroloji ve Jeomanyetik Enstitüsü’nde çalışmaya başlayıp iki yıl sonra asistan olur. 25 yıl çok değişik devlet hizmetlerinde bulunur. Meteoroloji ağının düzenlenmesi için Türkiye Cumhuriyeti Hükûmeti’nden aldığı öneriyle, 1925-1927 arasında sözleşmeli olarak çalışmak üzere 12 Kasım 1925’de Ankara’da yeni görevine başlar.
Rethly’nin eşi Anne, kızları Erszi ve Hajnal ile hizmetçileri Margit Kosa, 1926 yılının Nisan ayında Ankara’ya gelirler. Margit Kosa kızı Maria Kosa’yı Ankara’da dünyaya getirir. Rethly’nin sözleşmesinin sona ermesiyle, 30 Ekim 1927’de hep birlikte Macaristan’a dönerler. İşte bu Maria Kosa (evlenme sonrasında Maria Sokol), Meteoroloji Müzesi kayıtlarına göre 21 Ekim 2003’de ziyaret ettiği müzenin defterine “70 yıl sonra doğum yerini ziyaret etmekten çok duygulandığını” yazar. Macaristan’a dönüşünde 27 Kasım 2003’de Nursel Gider’e gönderdiği mektubunda kendisini Antal Rethly’nin kızı olarak tanıtıp (o evde doğup büyümesinin yanı sıra, babasını da yitirmiş olmasından olmalı, Rethly’yi “baba” olarak adlandırıyor), Sanatoryum Caddesi’ndeki Müdürlük’te doğduğunu vurgulayarak, Ekim 2003’deki ziyareti sırasında çekilen fotoğraflardan gönderilmesini diler. Bu arada ayrıca yolladığı bir postakartına da “Hasszaten szelamlar ederim” şeklinde Türkçe sözcükler yazar.
Türkiye’deki Çalışmaları
11 Kasım’da Ankara’ya ulaşan Antal Rethly, Ziraat Vekaleti’ne bağlı olarak Etlik’te kurulan Rasadat-ı Cevviye (Meteoroloji Enstitüsü)’de 12 Kasım 1925’de çalışmaya başlar. Beraberinde getirdiği aygıtlarla Etlik’deki Merkezi Kimya Laboratuarı’nda yaptığı düzenli gözlemler ve bu gözlemlerin sonuçlarına göre hemen o ay, asistanı Süreyya Sabri Bey tarafından Türkçeleştirilen Rasadat-ı Cevviye Risalesi adlı bülteni yayın hayatına sokar. Edinilen meteorolojik bilgiler 1927 yılının Eylül ayından başlayarak, henüz Haziran ayında “Ankara Telsiz İstasyonu” adıyla hayata geçmiş bulunan “Ankara Radyosu”ndan da yayınlanır.
Rethly bir yandan da “Meteoroloji İstasyonları”nın Türkiye çapında yaygınlaştırılması çalışmalarını başlatır. İki yıl içindeki 17.000 km.lik yolculukları sonunda 4 adedi birinci, 13’ü ikinci, 18’i üçüncü sınıf klima istasyonu ile 100’ü yağış ölçen olmak üzere 135 adet meteoroloji istasyonu kurar. Doğu köylüleri ağaran sakalı, içten davranışları ve dürüstlüğünden ötürü ona, “Aksakallı Havabakan” adını yakıştırırlar.
Rethly, Etlik’teki laboratuarlarının sayıları giderek artan asistanlarına dar gelmesi nedeniyle, amaca uygun bir bina edinilmesini önerir. Binanın tasarımı Nafıa Vekaleti’nde Higrografi Başmühendisi olarak çalışan, Rethly’nin damadı György Tittes tarafından hazırlanır. 3 Mayıs 1927’de yapımına başlanan ve üst katı rasathane olarak düşünülen bina 15 Ekim 1927’de tamamlanır.
Ankara’nın İklim Raporu
Rethly’nin üstlendiği bir başka görev de “Ankara’nın Şehirleşme Planı Yarışması”nı kazanan Prof. Hermann Janssen’e ışık tutacak raporun hazırlanmasıdır. Rethly, günümüzde de geçerliliğini koruyan ve bir yıllık gözlemlere dayanan Ankara İklim Raporu’nu Temmuz 1927’de görevlilere sunar. Rethly’nin raporuna göre, gözlem yaptığı 1925 Kasım ile 1927 Temmuz arasındaki 20 ayın 380 günü sisli geçmiştir. Havanın kirliliği sis, duman, kötü kaliteli kömür ve fabrika bacalarının kirliliğinin yanı sıra; kötü yollar ve hızla artan otomobil trafiği(!) nedeniyle yaz aylarının yoğun tozluluğundan kaynaklanmaktadır (1980’lerin sonlarında başlatılan hava kirliliğini “azaltma-yoketme” çabalarının başarılarını, ancak kent yönetiminin el değiştirmesi ile bugün gelinen noktayı anımsayalım). Rethly aynı sürede sadece 29 gün sisli olan Etlik’in rüzgar durumu ve kente göre konuşlandığı yer de dikkate alındığında, Etlik ve çevresindeki dağlık alanların kente göre çok daha “sıhhi” olduğu sonucuna varır. Kendisine Rethly’nin bu raporu sunulan Hermann Janssen raporun sonuna imzasıyla birlikte “Eğer bana Ankara’nın Şehir Planı bakımından mecburi noktalar verilmemiş olsa idi, hiçbir zaman şehri bu çukura sokmaz, Etlik sırtlarına doğru kayardım” şeklinde bir not koyar.
Dönüşü ve Türkiye Sonrası
1927 yılında Roma’da Uluslararası Tarım Kongresi’ne Türkiye Temsilcisi olarak katılıp aynı yılın yaz aylarında, Türkiye’deki başarılı çalışmalarından ötürü bir yandan Atatürk tarafından “yüksek devlet nişanı” ile, bir yandan da Nafıa Vekaleti’nce “takdirname” ile ödüllendirilen Antal Rethly; çok sevilmesine ve Türkiye’yi çok sevmesine, üstelik 5 yıllık yeni bir sözleşme de önerilmesine karşın, Tarım Bakanı’nın üstelemesiyle “yurdunda da yapılacak önemli işleri olması” nedeniyle 30 Ekim 1927’de Macaristan’a döner. Ulusal ve uluslararası pek çok kuruluşta değişik görevler yapıp pek çok bilimsel çalışmaya imzasını atan Rethly 21 Eylül 1975’de 96 yaşında vefat eder.
SAVAŞ SÖNMEZ
KAYNAKÇA
Çolak, Melek : Türk Meteorolojisi’nin Kuruluşu Aksakallı Havabakan Antal Bey, Yapı Kredi Yayınları 3731, İstanbul, Ekim 2012
Çolak, Melek : “Atatürk Dönemi Türkiyesi’nde Bir Macar Meteorolog:Aksakallı Havabakan Antal Rethly(Macar Kaynaklarına Göre)”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Hacettepe Ün. Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, S.9, Bahar 2009, s.115-136
Atabay, Mithat : “Atatürk’ün Ankara’ya Davet Ettiği Macar Profesör Antal Rethly’nin Türkiye’deki Çalışmaları”, Atatürk Yolu, Ankara Ün.Türk İnkılap Tarihi Ens., C.VIII,S.29-30,Mayıs-Kasım 2002, s.1-14
Başağaç Gül,R.Tamay; Küçükaslan,Özgül; Yerlikaya,Nilgün: ”Türk Veteriner Hekimliğindeki Müzecilik Girişimleri ve Veteriner Tarihi Müzesi”, Ankara Ün.Veteriner Fak.Dergisi, S.62,2015, s.269-276
Çağdaş Türk Dili Dergisi , Ekim 2016, Sayı:344