CSO Ada Salonu’nda 4 Şubat 2023 tarihinde Jordi Savall ile şefi ve sanat yönetmeni olduğu Hespèrion XXI grubu Dimitri Kantemir-Müzik İlminin Kitabı adlı akıldan çıkmayacak bir müzik ziyafeti sundu. Savall’in rebek ve viol çaldığı konserde Yurdal Tokcan ud, Hakan Güngör kanun, Daud Sadozai rebap, Derya Türkan kemençe, Özata Ayan tambur, Fahrettin Yarkın vurmalı çalgıları icra ettiler (Programda ney üfleyen sanatçının adı belirtilmemiş).1 Konserde Jordi Savall ve Hespèrion XXI izleyicileri âdetleri olduğu üzere tarihte bir yolculuğa çıkarıp 18. yüzyılın önemli müzisyen ve tarihçilerinden Dimitri Kantemiroğlu’nun Osmanlı musikilerinden derlenmiş zengin ve eşsiz müzik mirasını yorumladılar.
DİMİTRİ KANTEMİROĞLU
Osmanlı İmparatorluğu’nda zamanın Boğdan Beyi’nin oğlu olan Dimitri Kantemiroğlu (1673-1723) sadece enstrüman çalan ve beste yapan değil, aynı zamanda tarih, siyaset, felsefe ve din konularında da birçok kitap yazmış olan çok yönlü aydın bir kişilik.2,3,4 Antik Yunan, Latin, Bizans Ortodoks ve Osmanlı İslam kültürüne; Osmanlıca, Farsça, Arapça ve Rumca’ya vakıf olan Kantemiroğlu hem komşu ülkeleri, örneğin Rusya’yı gezmiş hem de Batı’daki hümanizma hareketlerini izlemeyi ihmal etmemiş.
Genç yaşında Türk müziğine merak sardığında hem bu müziğin kuramsal temelini hem de tambur, saz çalmasını, ney üflemesini öğrenmiş. Besteciliğin yanı sıra kendi geliştirdiği nota sistemiyle pek çok yapıtını notaya almış ki bu sayede eserleri günümüze miras kalabilmiştir. Kantemiroğlu Edvarı diye bilinen en önemli kitabı Kitab-ı İlmü’l-musiki ala vechi’l-hurufat (Mûsikiyi Harflerle Tespit ve İcrâ İlminin Kitabı) müzik teorisi ve içinde kendi bestelerinin de bulunduğu 16. ve 17. yüzyıla ait 349 bestenin kendi tekniğiyle notaya geçirilmiş halini içeren iki bölümden oluşmaktadır.3
Ülkemizdeki çağdaş müzikoloji araştırmalarında Kantemiroğlu'nun önemini ilk vurgulayan 1912’de Rauf Yekta Bey ile H. Sadeddin Arel olmuş. Uzun bir aradan sonra onları Türkçesi 2000’de yayımlanan Romanyalı Türk müzikologu Eugenia Popescu-Judetz’in bir araştırması5 ve 2001’de yayımlanan Yalçın Tura’nın çeviri kitabı6 izlemiştir. Voltaire'in “XII. Charles'ın Tarihi” adlı kitabında da adı geçen Kantemiroğlu’nun büstü 2003’te Maçka Parkı’na konulmuş ve bir süreliğine bu parka adı verilmiştir.
JORDİ SAVALL
Kantemiroğlu’nun eserlerinin icra edildiği bu nadide konserin organizasyonu ve yönetimi Katalan viyol sanatçısı (Viola da Gamba: yaylı çalgıların dizlerle tutularak çalınan atası), besteci, şef ve müzik araştırmacısı Jordi Savall (d. 1941)7 tarafından gerçekleştirildi. 1979’lerin başında çağlar öncesi müzikleri ele alarak bu uzun yola çıkan Savall, Ortaçağ, Rönesans, Barok dönem başta olmak üzere Klasik ve Romantik dönem eserlerini de repertuvarına katmakta ve icra etmektedir. Zaman zaman güneye de inerek doğudan batıya, batıdan doğuya, elinde müzik enstrümanlarıyla dolaşan, dolaştığı her yerden müzik örnekleri toplayan, sonra bu örnekleri tohum misali kendi müzik grubunda ekip filizlerini konserler ve kayıtlarla paylaşan sanatçı İspanya’dan Balkanlar’a tarihi Avrupa müziğinin yanı sıra İpek Yolu, Antik Doğu ve Osmanlı, ayrıca Afrika müzikleriyle de benzer çalışmalar yapmıştır. Bu çalışmaları önce (“batılı” anlamında) Hespèrion XX (20. yüzyıl), sonra Hespèrion XXI (21. yüzyıl) topluluklarının yanı sıra, La Capella Reial (Kraliyet Şapeli) ve Le Concert des Nations (Ulusların Konseri) adlı topluluklarıyla yorumlamayı ve sunmayı sürdürmektedir.
“Dünya müzikleri kâşifi ve kurtarıcısı, müzik arkeoloğu” sıfatına sahip olan Saval ve Hespèrion’ları birlikte müzik-bilimsel açıdan değerli araştırma ve inceleme çalışmalarına imza atmış, o günden bugüne yılda ortalama 100-140 konser ile yılda altı albüm yayımlayarak üstün çalışkanlık, üreticilik ve yaratıcılığıyla sayısız ödül, madalya ve nişana layık bulunmuştur. Dahası, dönemsel müziklerin seçkin kesime veya azınlığa yönelik bir sanat alanı olmadığı, tam tersine giderek artan genç ve geniş bir dinleyici kitlesi için ulaşılabilir olması gerektiği düşüncesiyle uygun fiyatla satış yapan Alia Vox adlı plak şirketini kurmuştur.
Jordi Savall’in bir de en iyi müzik dalında César Ödülü kazanan Tous les Matins du Monde (Dünyanın Tüm Sabahları)8 adlı filmindeki tüm viyol seslendirmeleriyle kilit rolü de anılmaya değer. Filmde, besteci Marin Marais'nin ve akıl hocası Monsieur de Sainte-Colombe'un yaşamının ve unutulmaz müziğinin acı-tatlı tasvirinin havasını yaratan Jordi Savall'ın viyolüdür. Herman Hesse'nin “Narziss ve Goldmund” adlı romanının (1930) temasını yansıtan melodilerle bezeli film müzisyenin müzikle hem hırs hem de saflık arayışını anlatır. Bu serüvenin sonunda hırslı öğrenci müziğin aşkınlığının farkına varıp uslanmış şekilde ustasının dizinin dibine geri döner. Özetle müziğin bir yanda şöhret ve narsistik zevk aracı olması, diğer yandaysa saf anlam arayışında yoldaş olması karşı karşıyadır.
Öte yandan Savall 32. Uluslararası İstanbul Müzik Festivali’nde (2004) konuk edilmiş ve 2018’de İstanbul Kültür Sanat Vakfı9 tarafından “Yaşamboyu Başarı Ödülü”ne layık bulunmuştur. Ülkemizi ziyareti sırasında Mevlana’ya ilgi ve saygısını ifade ederek “Mevlevi felsefesiyle tanıştıktan sonra sanatçılar için önemli bir ihtiyaç olan içsel huzura kavuştuğunu” ifade etmiştir.
Araştırmacı ve yeni kültür ve müzik projelerinin yaratıcısı olarak, tarihi müziğin günümüzde yeniden değerlendirilme sürecinin baş-mimarlarından kabul edilen Savall’in merhume eşi soprano Montserrat Figueras (1942-2011) ve iki müzisyen çocuğu da Hespèrion topluluklarında yer almıştır. CSO Ada konserinde ise ona eşlik eden Hespèrion XXI (soyadı alfabe sırasıyla) Özata Ayan10, Hakan Güngör11, Daud Sadozai12, Yurdal Tokcan13, Derya Türkan14, Fahrettin Yarkın’dan15 (ve adı yazılı olmayan ney sanatçısından) oluşmuştu. Bu sanatçıların özgeçmişlerinden de görüleceği üzere her biri hem ülkemizde hem de dünyada tanınan ve sevilen değerli müzisyenler.
Bu hem eserleri çalınan besteci, hem de icra eden sanatçılar açısından nadir rastlanılacak çok özel bir buluşma olan bu konserde Jordi Savall ve Hespèrion XXI sanatseverlere şu programı sundu:
Muhayyer Peşrev
La rosa enflorece - Macico de rozas
Makām-ı ‘Uzzâl uşūleş Devr-i kebīr
Al aylukhs
Makām-ı Hüseynī Semâ’î
Paxarico tu te llamas
Makām-ı Räst "Murass'a" uşūleş Düyek
Laïli Djân (rebab)
Hisar Buselik Şarkı
Hermoza muchachica
El Rey Nimrod
Hisar Ağır Semai
Ta xyla – Çeçen kızı
Alagyeaz & Khnki tsar
Makām-ı Uzzäl Sakîl "Turna" Semâ’î
Koniali
Makām-ı Uzzäl uşūleş Darb-i feth
Nastaran (Naghma)
Una pastora yo amí
Makām-ı Hüseynī Sakīl-i Ağa Rıżā
Konserin sonundaki ısrarlı alkışlar üzerine bis parçası olarak yediden yetmişe herkesin bildiği ve yer yer eşlik ettiği “Üsküdar’a gideriken aldı da bir yağmur” adlı 19. yüzyıl türküsü icra edildi. Kaynaklar bu türkünün kökeni hakkında farklı bilgiler vermekle beraber derleyenin Kantemiroğlu olduğu konusunda hemfikirler.16
Sanatçılar, Savall'ın müzikal yaklaşımının temeli olan, “farklı müzik kültürlerinin temalarını kendilerine özgü tarzda icrasına” isabetli bir örnek olarak türküyü Türk, Arap, Balkan ve Sefarad tarzlarında yorumlayarak melodilerin bir diyardan ötekine “somut olmayan kültürel miras” şeklinde seyahat edebildiğini kanıtlamış oldular. Arka arkaya farklı tarzlarda çalınan bu güzel türkü insanlığın geçmişi gibi geleceğinin de ortak olacağını hissettirdiği için izleyiciler bu mesajı coşkuyla kucakladı. Kökenimiz, inancımız ve coğrafi konumumuz ne olursa olsun insanlığımızı kucaklayan müziğin gücünü hepimiz hissedebilir ve buna değer verebiliriz. İnsanların en önemli iletişim mecralarından biri olan müzik gerçekten de CSO Ada Salonu’nu doldurmuş olan tüm izleyicilerin ruhlarını geçmişten geleceğe akışla birleştirdi.
Tarihçi Cem Behar “Kan Dolaşımı, Ameliyat ve Musıkî Makamlar – Kantemiroğlu (1673-1723) ve Edvâr’ının sıradışı müzikal serüveni” adlı kitabında Kantemiroğlu’nun bestelerinden söz ederken onların sağaltıcı etkilerini ön plana çıkarıyor.17 Keşke bu nadide konserin sağaltıcı müzikleri bugün depremzedeler için her yerde çalınabilse.
Pınar Aydın O’Dwyer, John O’Dwyer
6 Mart 2023, Ankara
Fotoğraflar: John O’Dwyer, Keith Jackson
1 https://csoadaankara.ktb.gov.tr/tr/event/detail/4576/4591/jordi-savall-ve-hesperion-xxi-dimitri-kantemir-muzik-ilminin-kitabi Erişim: 4.2.2023
2 Kantemiroğlu D: Kitab-ı ilmül Türk, 2 Cilt, Yapı Kredi Yayınları, 2001?
3 Kantemiroğlu D: Kitbü-l ilmül-musiki, (Ed: Yalçın Tura). Yapı Kredi Yayınları 2001; Tura Yayınları, 2001
4 Kantemiroğlu D: Osmanlı İmparatorluğunun yükseliş ve çöküş Tarihi. 2 Cilt, (Çev: Ö. Çobanoğlu), Cumhuriyet Kitapları, 1998
5 Eugenia Popescu-Judetz E: Prens Dimtirie Cantemir. (Çev: S. Alemdar). Pan Yayıncılık, 2000
6 Tura Y (Çev): Kantemiroğlu-Kitabu İlmi'l-Musiki alâ vechi’l-Hurûfât-Musikiyi Harflerle Tespit ve İcra İlminin Kitabı. 2 Cilt, 2 CD. Yapı Kredi Yayınları. 2001
7 https://en.wikipedia.org/wiki/Jordi_Savall Erişim: 1.2.2023
8 Tous les Matins du Monde (Dünyanın Tüm Sabahları). Yönetmen ve Senarist: A. Corneau (P. Quignard’dan esinle), Oyuncular: G. Depardieu, JP. Marielle, A. Brochet. 1991
9 https://muzik.iksv.org/tr/oduller/yasam-boyu-basari-odulleri
10 https://www.ittmt.org/ittmt/ozata-ayan/ Erişim: 15.2.2023
11 https://www.klasiknotlari.com/tr/239/Hakan_Gungor.html Erişim: 15.2.2023
12 https://www.daud-khan.art/ Erişim: 15.2.2023
13 https://tr.wikipedia.org/wiki/Yurdal_Tokcan Erişim: 15.2.2023
14 https://tr.wikipedia.org/wiki/Derya_T%C3%BCrkan Erişim: 15.2.2023
15 https://www.bernamegeh.com/fahrettin-yarkin-kimdir/ Erişim: 15.2.2023
16https://tr.wikipedia.org/wiki/K%C3%A2tibim#:~:text=Dimitri%20Kantemiro%C4%9Flu%20(26%20Ekim%201673,%C4%B0stanbul%20t%C3%BCrk%C3%BCs%C3%BCd%C3%BCr. Erişim: 15.2.2023
17 Behar C: Kan Dolaşımı, Ameliyat ve Musıkî Makamlar – Kantemiroğlu (1673-1723) ve Edvâr’ının sıradışı müzikal serüven, Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı 2023
