İnsanlık tarihi tarihsel dönemeçlerde büyük dönüşümlere tanık olmuştur. İnsanın doğayla kurduğu ilişki türü değiştikçe, örgütlenme biçimleri ve ahlâk çerçevesi de değişmiştir. Genel kabul gören bir yaklaşıma göre, insanlık tarihi üç büyük dönüşüm geçirmiştir. Bunlar üç farklı üretim biçimine tekabül ederler. İnsan etkinliklerinin ve bunlardan elde edilen artı-değerin kaynağı, ağırlıklı olarak hangi üretim biçimiyse, toplumsal ilişkiler buna uygun olarak yeniden örgütlenirler. Kuşkusuz kültürel, coğrafi, tarihsel farklılıklar içermekle ve sayısız geçiş nüansına sahip olmakla birlikte, genel olarak insanlığın evrimine baktığımız zaman, üç tür üretim biçimi olduğu ifade edilebilir: Tarım, sanayi ve enformasyon.
Sonuncusu, halen içinde yaşamakta olduğumuz çağın temel üretim kaynağıdır. Hem tarihe içinden bakmak zor olduğu için, hem günümüz dünyası hiçbir çağda olmadığı kadar hızlı bir toplumsal değişmeye sahne olduğu için, ‘enformasyon toplumu’ adlandırması konusunda henüz geniş bir fikir birliği sağlanmış değildir. ‘Ağ toplumu’, ‘tüketim toplumu’, ‘akışlar toplumu’, ‘sanayi-sonrası toplum’ gibi adlandırmalar, çağımızı anlamaya çalışan birçok düşünür tarafından ortaya atılmıştır. Bunların hangisinin kalıcı olacağını zaman gösterecektir. Bununla birlikte, eğer meseleye üretim biçimine temel olan etkinlik türünün ne olduğu sorusuyla bakarsak, kuşku götürmez bir gerçek olarak, ‘enformasyon işleme’ olgusuyla karşılaşırız. Enformasyonun, çağımızın temel üretim kaynağı olduğunu bu şekilde iddia edebiliriz. Geçmişe bakmak ise, doğal olarak daha kolaydır. Buna göre 18. ve 19. Yüzyıllarda yoğun olarak yaşanan sanayileşme süreci, geniş köylü kitlelerini çok kısa zamanda sanayi işçilerine, kentli proleterlere dönüştürmüştür. Bu süreç, değil Türkiye gibi geç sanayileşen ülkelerde, bu dönüşümün ekonomik koşullarını önce oluşturmuş toplumlarda bile derin travmalar yaratmıştır. Zira üretim biçimi değiştirmek yalnızca teknik ve maddi bir olgu değildir; değerlerin ve yaşam biçimlerinin de bu yeni duruma uyum sağlaması gerekir. Oysa değerler teknolojik icatlar kadar hızlı dönüşmezler. Eğer değişmenin hızı yüksekse, bu durum ciddi savrulmalar ve çatışmalara yol açacaktır. Nitekim sanayileşmenin göreli olarak doğal bir süreçle veya hızlı müdahalelerle yaşandığı her toplumda az ya da çok çatışmalar gözlemlenir. Sanayi ve enformasyon toplumları, git gide hızlanan bir dönüşümün içinde gerçekleşmişlerdir. Oysa insanlığın tarıma geçmek için çok uzun zamanı olabilmişti.
On binlerce yıl süren toplayıcılık, ardından avcılık etkinlikleri, insanları, doğanın çetin koşulları karşısında, hareketli, sürekli göç halinde, epeyce zor bir mücadeleye itiyordu. Oysa toprağı işleme, hayvanı ve tohumu evcilleştirme, beraberinde yerleşik düzene geçmeyi zorunlu kılmıştır. Ayrıca, ılıman iklim koşulları, sulak alanlarda yaşam alanları kurmak, istikrarlı bir toplumsal düzenin ortaya çıkmasını da mümkün kılmıştır. Tarıma geçiş, insanlığın binyıllarına yayıldı; bu nedenle de hem geçiş sancıları, daha sonraki büyük dönüşümlerde gördüğümüzden daha az oldu hem tarım toplumuna ait her kültürel olgu derin izler bıraktı. Günümüzde Mars yüzeyinde insansız robot yürüten, nano-teknoloji hârikaları üreten, kök hücrelerden inanılmazı geliştiren insanlığın kültür bagajı, hâlâ büyük ölçüde tarım toplumunun birikimiyle doludur. Atasözlerinden yeme alışkanlıklara, yaptırım güçleri azalmış geleneklerden, bugün salt eğlence sahnesine dönüşmüş dinsel kökenli bayramlara kadar sayısız kültür ögesi, modern dünyanın maddi ve rasyonel anlam yörüngelerinde, Asteroid Kuşağı ya da Kuiper Kuşağı benzeri, parçalanmış eski bir gezegenin kalıntıları gibi dönüp durmaktadırlar. Kapılarımız ‘zıvana’yla sabitleniyor olmasalar da ‘zıvanadan çıkmak’ deyimi hâlâ yaygınlıkla kullanılır. Tarım toplumunun belleğini en iyi taşıyan kültür ögelerinin başında elbette müzik gelir.
‘Halk müziği’, hangi kültürel coğrafyada olursa olsun, bir zamanlar içinden türediği tarım toplumunun anlam dünyasını ve üretim ilişkilerini günümüze taşırlar. Sanayileşme ve modern kültürün doğuşu, tarımsal yapıları dönüştürdüğü için, son birkaç yüzyılda, aynı zamanda bu müzik belleğinin temel malzemelerinin de aşamalı bir şekilde yeniden biçimlenmesine tanık olduk.
Önce Batı Avrupa’da başlayan bir kentli-modern dünya algılayışının inşa sürecinde, yenilikçi besteciler tarafından, tarım toplumunun müzikal belleği de stilize bir biçime sokuldu. Bach’ın süitlerindeki bölümlerin her biri bir halk dansına tekabül eder (Badinerie, Allemande, Courante, vb.); ancak Orta Çağ’ın kırsal dünyasının kapalı tekdüzeliğinden sıyrılıp hızlı ve ticaret-egemen bir dünya tasavvuruna uygun karşıtlık (kontrpuan) ve uyumlulaşma (armoni) ögeleriyle donanmış bir halde yeniden biçimlenmişlerdir. Sanayileşme ve kentleşmenin doruğa çıktığı 19. yüzyılda ise, bu stilize halk müzikleri, çok katmanlı senfonik dokuların içinde eriyip tanınmaz hale geleceklerdir. Bununla birlikte, köylülükten daha geç çıkıp hızla sanayileşen farklı tarihsel deneyimlerde (örneğin Sovyetler Birliği), Şostakoviç gibi büyük (ve son) senfonici, dilinin soyutluğuna ve tâbi olduğu ilerlemeci ideolojiye karşın, halk müziğini çok daha ham halde kullanma gereksinimi duyacaktır.
Türkiye’nin bu konudaki dönüşümü ise başka bir çizgi izlemiştir. Ancak bu noktada durup verili bir durum kabul etmeden önce, ‘halk’ kavramını kısaca da olsa irdelemek gerekiyor. Zira günümüzde, özellikle Türkiye’de epeyce ama gereksizce politikleşmiş bir kavram olan ‘halk’, sanıldığı gibi ne kutsala yakın bir anlam taşır, ne çizgileri iyi çekilmiş bir tanıma sahiptir. Her sözlüğün farklı inceliklerle tanımladığı halk kavramı için ‘aynı soydan gelmek’, ‘kan bağı’, ‘aynı kültür özelliklerine sahip olmak’ (Türk Dil Kurumu), ‘bir devletin vatandaşlarının tamamı’, ‘ayrıcalığı olmayan insanlar topluluğu’ (Le Dictionnaire), ‘aynı topraklarda yaşayan insanlar topluluğu’, ‘sıradan, kaba’ (Larousse), ‘bir ülkede yaşayan aynı yasalara tâbi insan kalabalığı’ (Littré), vb. gibi bazen birbiriyle çelişebilen tanımlar kullanılmıştır. Kilit sorulardan biri, halkın ‘soy’, ‘kan’, ‘kültür’ gibi, ilk bakışta açık gibi görünen, ancak aslında son derece muğlak olan kavramlarla tanımlanıp tanımlanamayacağıdır. Böyle bir tanım tercih edildiği zaman, bu kavramların açık gibi görünen anlamlarının ne kadar bulanık olduğunu da idrak etmemiz gerekir. Zira ‘kan birliği’ gibi bir kavram, çoktan aşılmış biyoloji bilgileri üzerine inşa edilmiş, toplumsal-tarihsel olgusallığa tekabül etmeyen bir ifadedir. Biraz tarih okuyan ve bu bilgisini tepkisel bir ideolojik tavrın emrine tahsis edecek kadar körleşmemiş her sağduyulu insan, hiçbir toplumun geçmişinde ‘saflık’ gibi bir olgunun bulunamayacağını bilir. Hele Anadolu tarihinden bahsediyorsak, alabildiğine karışmışlık, ayrıt edilmezcesine bütünleşmişlik, ‘kan’ gibi somut görünümlü soyut bir kavramı tamamen anlamsız hale getirir.
Halk eğer bir devletin vatandaşlarının toplamı ise, bu da ‘ulus’ kavramıyla özdeştir demektir. Oysa günümüzdeki siyasi tartışmalarda, değil ulusla özdeş olmak, halk sanki onun bir anti-teziymiş, onun baskıcı ve tümel yapısına karşı, romantik bir sahicilik içeriyormuş gibi tasavvur edilir. Belli bir ülkede yaşayan insanlar topluluğu olarak düşünmek, halk kavramını en çağdaş anlamına taşıyor gibi görünüyor. Zira saflık kaygısı gütmeden, ulustan farklı bir topluluğun adını arıyorsak, onu ortak bir tarih-coğrafya bileşiminde ‘birlikte yaşamak ve üretmek’ ölçüsü çerçevesinde tanımlamaktan başka çaremiz yok. Aksi takdirde kolayca kafatası ölçen, fiziksel özelliklerden ve ‘kan’ gibi eski ve bilim-dışı kategorilere grotesk bir şekilde yaslanmaya çalışan ideolojik yanılsamaları yeniden üretmekten başka bir yere gidemeyiz. Buna mukabil, halk sanıldığı gibi yalnızca dil ve/veya din birliği de değildir. Bir ülkeyi üreterek paylaşmak, her zaman dil/din birliği gerektirmez; tarihte birçok örnekte de gördüğümüz gibi gerektirmemiştir. Kuşkusuz bunun tersi olan durumlardan çok örnek verilebilir; ama dil/din ölçütünün kurucu olmadığı nice ‘birlikte yaşama’ deneyimi de vardır.
'Halk' kavramı üzerine uzun ve çetrefilli tartışmalara devam edebiliriz. Ancak bunca ideolojik ve tarihsel yükle sağlıklı bir bilimsel tanım getirmek olanaksız gibi görünüyor. Halk adlandırması, bütün muğlaklığına karşın, hâtta belki o sayede, her farklı görüşün kendi meşrebine göre şekillendirdiği bir kavram olarak varlığını sürdürmeye mahkûmdur. Bu gerçeği bilerek, 'halk'a mutlak ve olumlayıcı bir anlam atfetmeden bir 'halk müziği'nden bahsetmek elbette olanaklıdır. Ancak yapay tarihsel kırmızı çizgilerle ideolojik cenderelere sokulmuş, 'otantiklik' çekişmelerine malzeme edilmiş ve ister istemez sinsi bir piyasanın oyuncağı haline gelmiş bir 'halk müziği'nin bulanık sularında konuşmak hem kolay hem zordur. Günümüzde yaşamakta olduğumuz 'sahicilik', 'otantiklik', 'yozlaştırma', 'özüne sadık kalma', vb. çatışma temalarının, bu bir yandan ideolojik çekiştirmelerin aracı, diğer yandan küresel kapitalizminin 'yerel kültür' martavalının uzantısı olan kültür alanında karanlıkta savrulan kılıç darbeleri olduğunu unutmayalım. Bütün bu çekincelerin dikenli telleri arasından, dikkatli okumamız gereken başka bir olgu var:
Tanımı her ne olursa olsun, 'halk müziği' olarak çevrelediğimiz, kentsel olmayan müziğin, ideolojik-politik araçsallaştırmaların dışında, derin bir tarihsel dönüşüme konu olduğunu saptayabiliriz. Bu sosyolojik nitelikli bir dönüşümdür; geniş kapsamlı, uzun erimli üretim biçimi ve toplumsal örgütlenme değişmesine bağlıdır. Halk müziği, iki temel niteliğe işaret eder: (1) Egemen siyasi rejimin 'makbul' addettiği estetik bağlamının dışında, populus'un, niteliksiz, ayrıcalıksız insan kitlesinin, kendi iç dinamikleriyle ürettiği, sanıldığı gibi her zaman muhalif olma özelliğine sahip olmayan ama belli anlarda olabilen, sıradan insanların sıradan yaşamının unsurlarını barındıran, yenilikçi olmaktan ziyade yineleyici bir karakter arz eden müzikal ifade olmak. (2) İnsanlığın kültür belleğinin önemli bir kısmını oluşturan tarım toplumunun üretim biçimi, örgütlemesi ve ilişkileri cinsinden türeyen müzikal simgeleştirmeleri içermek.
Dünya'nın çeşitli bölgelerinde çeşitli zamanlarda dalgalar halinde ortaya çıkan tarım toplumunun çözülüşü ve sanayi toplumuna evrimleşmesi süreci, kaçınılmaz olarak, halk müziği adı verilen üretimlerin, tarım dünyasının döngüsel kapalılığının gerektirdiği katı kalıpların dışına doğru dönüşmesini zorunlu kılmıştır. Toprağa bağlı bir üretim ilişkileri sistemi, yerleşiklik ve yinelemenin erdemini gerektirir; tarım toplumunun ahlâk çerçevesi, bu nedenle 'gelenek' kavramının merkezi önemine dayanır. Oysa kapitalizmle bütünleşmeye başlayan bir toplumda, rekabet, yenilik, farklılaşma vazgeçilmez önemde ahlâki ölçüler haline gelir. Bu kapsamda düşünüldüğünde, Türkiye'de halk müziğinin yapısal ve beğeniler düzeyindeki dönüşümü de, sanayileşme, kentleşme, kapitalistleşme dinamikleriyle gerçekleşmektedir. Türk Makam Müziği'ndeki yapısal dönüşümün (makam sayılarının azalması, makamların mikro-tonal inceliklerinin tesviye olması, büyük usûllerin terk edilip küçük usûllere yönelinmesi, şarkı biçiminin ağırlık kazanması, vb.) 18. yüzyıldan itibaren ortaya çıkmaya başlamıştır. Halk müziğindeki dönüşüm ise ancak 1980'lerden sonra belirginleşmeye başlamıştır. Aradaki fark, kentleşme, kapitalistleşme sürecinde, kırsal yapıların aşamalı olarak çözülmesinin uzun bir zamana yayılmış olmasından kaynaklanır.
1980 sonrası Türkiye'si, yalnızca kentleşmenin ivme kazandığı değil, aynı zamanda küreselleşmenin egemen olduğu bir süreci tetiklemiştir. Türkiye'nin kır-kent dengesi, ilk kez bu dönemde kent yönünde ağırlık kazanmıştır. Diğer yandan iletişim ve ulaştırma olanaklarının artışı, kırı da eski yalıtılmış köy yaşamı olmaktan koparıp küresel enformasyon düzenine bağlamıştır. Bütün bu olgular, etkileşim içinde, halk müziğinin temelleri olan kırsal üretim ve yaşam biçimlerinin tasfiyesini gerektirmiş, doğal olarak o dünyanın simgesel anlatımı olan müzik de aynı yönde değişme içine girmiştir. Bağlama çalma üslûpları veya yöre tavırlarının otantikliği tartışmaları, halk ezgilerinden rock yapanlarla aynı ezgileri piyasa popunun kalıbına dökenlerin kavgaları (örneğin Karadeniz müziğindeki 'özünü bozmuşlar!' ithamları), alışılmadık tını, ritim ve çalgılama anlayışıyla (ör. caz, senfoni) geleneksel ezgileri buluşturmaya yönelik bileşimci denemeler, vb. hep bu dönüşmekte olan beğeni ve beklentilerin sonucudur. Bu beğeni sahipleri, kendilerini 'halk müziği sever' olarak tanımlasalar bile, kentli bir duyarlılıkla bu talepte bulunmaktadırlar. Bu nedenle, kentin (üstelik küresel kentin) hızı, çoğulluğu, bileşimciliği, yenilikçiliği, etkileşimselliği kuşkusuz bireylerin beğeni kalıplarını da dinamikleştirmektedir.
Türkiye'de halk müziğinde, 'öz'ün 'bozulduğuna dair tartışmaları, her geçen gün bir yenisi üretilen deneysel çalışmaları, dönüşümün neden ancak 1980'lerden sonra belirgin bir şekilde değişmeye başladığına yönelik sorunun sosyolojik mahiyeti bir arada düşünüldüğünde, artık 'halk' kavramına özcü yaklaşımların bizi yalnızca çağın dışına fırlatmaktan başka bir işe yaramadığını anlamamız gerekiyor. Bununla birlikte, yitip giden tarım toplumu belleği olan halk müziğinin bütün zenginliğini derleyecek, ana akım piyasa beğeni kısıtlılıklarına rağmen, bir kültür mirası savunusu bilinciyle, onu hem arşivlemede hem icrada yaşatacak girişimleri destekleyecek politikaları da teşvik etmemiz yararlı olacaktır. Bütün bunlar için, 'halk' kavramını özsel ve romantik bir rafa kaldırılmış politik söylem olmaktan uzaklaştırmak gerekiyor.
