Müzik tarihçileri ve müzisyenler, yaklaşık 150 yıl süren Barok müzik döneminin, Johann Sebastian Bach’ın (1685-1750) ölümü ile bittiğini kabul ederler. Yapıtları çok sayıda sanatçı ve orkestra tarafından yorumlanan, konser programlarına sıkça alınan, hâlâ ve büyük bir beğeniyle dinlenen ve sayısı bin yüzü aşan değişik formlardaki besteleriyle de, klasik müziğin belki de en üretken bestecilerinden biridir J.S. Bach. Ancak, ölümünden sonra neredeyse yarım yüz yıl boyunca, sınırlı bir çevre yani bazı müzisyenler ve müzik tutkunları dışında, bir tür unutulmuşluğa terk edilmiş olması, toplumsal ve sanatsal boyutuyla gerçekten ilginç bir tarihsel olgudur. Ölümünden ancak seksen yıl sonra da ilk uzun koral yapıtı icra edilmiş olup, müziğine yönelik günümüze değin artarak süren ilgi ve beğeni genelde bu tarihten sonra başlamıştır [1,2].
Müzik tarihçileri, ölümünden sonra Bach’ın müziğinin neredeyse hiç çalınmadığı ve adının bazı resmi ya da özel kayıtlarda sadece bir kilise orgcusu ve müzisyeni olarak geçiyor olmasını bazı dönemsel olay ve gelişmelere bağlarlar: Yeni müzik formları ve anlayışının egemen olmaya başlaması ve Barok dönem müziğinin artık terkedilmesi, belki küçümsenmesi veya demode bulunması; 1789 Fransız Devrimi ve onun tüm Avrupa’yı etkileyen sonuçları ve karışıklıklar; savaşlar, hızlı toplumsal değişimler, vb. Tümüyle unutulacak ya da çok sonraları mevcut nota sayfaları sayesinde belki yine keşfedilebilecek olan J.S. Bach, öldüğünde henüz bir yaşında olan, müzikolog Johann Nicolaus Forkel’in (1749-1818), 1802’de yayımladığı, Bach’ın yaşam öyküsü ve eserlerini anlatan kitabı sayesinde yeni kuşaklarca tanınmaya ve eserleri icra edilmeye başlanmıştır esas olarak [3,4]. Forkel, kitabının uzun giriş bölümündeki yazısında şöyle der [4]: “Bach, müzik tarihinin bir çağını herhangi bir başka sanatçıdan daha fazla temsil eder.”
Ancak eğer bu akademik süreç olmasaydı, J.S. Bach, yaşadığı yıllarda yapılmış olan ve günümüze ulaşabilen birkaç portre tablosunda kalacaktı sadece ve onlar da zaman içinde bilinirliklerini yitireceklerdi muhtemelen. Ardından, örneğin Bach’ın ailesel ve günlük yaşamından sıcak bir kesitin tasvir edildiği 1870 tarihli kurgusal tablo yapılmayacak (Bkz. https://www.wikiart.org/en/toby-edward-rosenthal/johann-sebastian-bach-im-kreise-seiner-familie-1870); 20.yy.ın erken yıllarından başlayarak ise, bazı ressamlar yapıtlarında ondan ve müziğinden hiç esinlenmeyecekti…
J.S. Bach’ın portresinin olduğu ilk tablo 1715 tarihli olup, otuz yaşındaki görünümünü sergiler (Bkz. https://de.wikipedia.org/wiki/Johann_Ernst_Rentsch_
_(der_Ältere)). Tablo, Bach’ın 1708-1717 tarihleri arasında saray orkestrası üyesi ve saray orgcusu olarak görev yaptığı Weimar’da saray ressamı olarak çalışan Johann Ernst Rentsch (doğ. ? - öl. 1723) tarafından yapılmıştır. Ancak, tablodaki kişinin genç Bach’a ait olmadığı da bazı kaynaklarda belirtilmektedir [5,6].
İkinci tablo, bir portre ressamı olan Johann Jakob Ihle (1702-1774) imzasını taşımakta olup, 1720 yılına aittir(Bkz. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:17 _Bachhaus_Eisenach_Bachikonographie.jpg). 1715 tarihli portre gibi, bu tablodaki kişinin de J.S. Bach olmadığını ileri sürenler vardır [5,6].
Üçüncü önemli tablo, bugün belki de en fazla bilinen, simgeleşmiş ve gerçekliği/güvenilirliği konusunda genel bir mutabakat olan Bach portresini içerir [7]. Ressam Elias Gottlob Haussmann (1695-1774) tarafından 1746’da yapılan tabloda, Bach’ın elinde tuttuğu kağıt üzerinde bir eserinin (BWV 1076 Kanon ?) nota görünümleri de tasvir edilmiştir. Bugün birkaç milyon dolar değer biçilen bu tablo, yaşamı boyunca olasılıkla epey maddi sıkıntı çekmiş, hatta biraz daha fazla parasal kazanç elde edebilmek için oldukça fazla kent ve iş değiştirmiş olan J.S. Bach’ın, yaşamında sürekli var olan gelir kaygısıyla hüzünlü bir tezat da barındırıyor sanki.
Bu portreler dışında, 1725’de taş baskı tekniği ile yapılmış bir tablo da oldukça ünlüdür. Burada Bach bir kilise orgunu çalarken resmedilmiştir (Bkz. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bach-1725-Organ.jpg). Ancak, yapan sanatçı bilinmemekte olup, tablonun gerçekliği de yine tartışmalıdır.
Bu dört tarihsel tablonun dışında, ressam Balthasar Denner’e (1685-1749) atfedilen ve Bach ile üç oğlunun bir arada gösterildiği düşünülen 1733 tarihli kesinleşmemiş bir Bach tablosu (Bkz.https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Denner GroupPortrait_ca1733.jpg) ve yine tartışmalı ya da kesinleşmemiş başka portreleri de vardır (Gebel resmi, Weydenhammer portresi ve Volbach portresi gibi).
Dönemindeki ressam ve sanatçılar tarafından yapılan rutin portre ve tasvirleri dışında, 20. yüzyıla gelindiğinde müzik ve resim birlikteliğini anlatmaya ya da müziği resimle ifade etmeye çalışan bir grup ressam, J.S. Bach’ı ve hayran oldukları müziğini bazı resimlerinde renk, çizgi ve şekil ile anmaya ya da yorumlamaya çalışmışlardır.
Bazı sanat tarihçilerince Pablo Picasso ile birlikte kübizmin kurucularından kabul edilen Georges Braque’ın (1882-1963) “Bach’a Saygı” isimli 1912 tarihli yağlı boya tablosu, kronolojik olarak belki de ilk J.S. Bach temalı tablolarından biridir 20.yy.ın. Bazı müzik aletlerini oldukça iyi çaldığı da söylenen ressamın, 1912 tarihli “Natürmort Bach” ve 1913 tarihli “Bach’ın Aryası” isimli kolaj çalışmaları da vardır.
G. Braque’ın yanı sıra, 1912’de ve sonrasında “Bach’a Saygı” başlıklı ya da Bach (müziği) temalı başka yapıtlar da üretilmiştir, muhtemelen aynı sanatçı grubunda ya da o dönemlerdeki mevcut sanat ortamının etkisiyle…
Kısa yaşamının son yılında yapmış olduğu 1914 tarihli “Türk Kafesi” (ya da “Münih’de Türk Kafesi”) isimli iki tablosu da oldukça ünlü olan August Macke (1887-1914), “Bach’a Saygı (Renkli Kompozisyon)” isimli tablosundan iki yıl sonra I. Dünya Savaşı’nda cephede ölmüştür.
Müzik aletlerinin ve nota kağıtlarının olduğu natürmortlar, orkestralar, konser sahnelerinden görünümler gibi müzik ve müzisyenler ile ilgili çok sayıda eseri de olan Raoul Dufy (1877-1953), J.S. Bach’ı da bu tarzdaki iki ayrı tablosunda anmıştır: “Bach’a Saygı (1946)” ve “Kemanlı Natürmort: Bach’a Saygı (1952)”.
Görsel sanatlarda “Op art / Optik sanat” akımının öncülerinden kabul edilen ressam, grafik sanatçısı ve heykeltıraş Victor Vasarely (1906-1997). “Bach’a Saygı (1980)” başlıklı iki çalışması dışında, “Bach Süitinden; La-Mi (1973)”, “Bach 1” ve “Bach Dosyasından” gibi çok sayıda ve farklı tekniklerle Bach temalı yapıtlar üretmiştir.
Yukarıdaki ressamlar gibi, doğrudan ve övgüsel bir “Bach’a Saygı” başlığı (adı) kullanmayan ama kompozisyonun bir yerinde J.S. Bach’ı doğrudan yazı ile belirten veya eserinin başlığında “Bach” ismi bulunan ya da özellikle Bach’ın füg, kanon, kantat gibi teknik ve formlarından esinlenerek bunu eserlerine gerek tematik gerekse isim olarak aktaran başka ressamlar da olmuştur.
Marsden Hartley (1877-1943) bunlar arasında sayılabilir. 1912 tarihli ve “Müzikal Tema No.2” başlıklı yağlı boya tablosunun alt başlığı “Bach Prelüd ve Fügleri” olup, bu notu tablonun altlarına doğru yazmıştır.
Ressam ve yazar Kuzma Petrov-Vodkin‘in (1878-1939), “Keman (1921)” isimli tablosunda da “Bach” ismi belirgin biçimde izlenir.
Küçük yaşlarından itibaren müzik ve keman eğitimi alan ressam Paul Klee’nin (1879-1940), özellikle J.S. Bach’ın ve W.A. Mozart’ın müziklerine ilgi duyduğu yazılır kaynaklarda. Belki de bundan dolayı, 1924 tarihli “Kavurucu (Sıcak) Bölgenin Bahçesinde Serinlemek” isimli tablosu, J.S. Bach’ın Mi minör Prelüd ve Füg başlıklı eserinin* notalarına bir atıf olabilir [8,9]. Benzer şekilde, “Bach Tarzında (1919)”, “Kırmızılı Füg (1921)” ve “Ana Yol ve Yan Yollar (1929)” isimli yapıtlarının da, J.S. Bach’ın müziğini yine resimle yorumlama ya da betimleme yaklaşımı olduğu düşünülebilir.
J. S. Bach’ın müziğiyle ilgili olarak, “Bach’ın müzikte yaptığı gibi, ben de renklerde bir füg üretebilirim [10] ” diyen Frantisek Kupka (1871-1957) “Füg” başlıklı bir dizi tablo da yapmıştır: “Füg Çalışması (1911-12)”, “İki Renkli Füg (1911-12” ve “ Newton Çarkları/İki Renkli Füg Çalışması (1911-12)” gibi. Johannes Itten’in (1888-1967) 1916 tarihli “Bach Şarkıcısı” tablosu ise kübizmin güzel örneklerinden biridir.
Ressam, şair ve oyun yazarı Oskar Kokoschka (1886-1980), bir dönem (1914-1915) J.S. Bach’ın bir kantatını (BWV 60) esas alan taş baskı illüstrasyonlar yapmıştır.
Dönemdaşı diğer bazı ressamlar gibi Joan Miró’da da (1893-1983) müzik-resim birlikteliği düşüncesinin ya da müziği resimle yorumlama yaklaşımının bir örneğini, “Bir Bach Fügünün Kaydı (1974)” isimli yapıtında özgün, şaşırtıcı ve minimalist üslubuyla görmek mümkündür. “Resmin müzikal ve şiirsel ritmik bir örüntü (örge) olduğunu” düşünen Miró, “… bu yüzden bir şair, bir müzisyen ve bir ressam arasında hiçbir fark olmadığını” söyler [11].
Belki bir “müzisyen/müzikolog ressam” olarak nitelendirilebilecek Robert Strubin de (1897-1965), J.S. Bach’ı ve bestelerini yapıtlarında tematik olarak kullanan sanatçılardandır. “J.S. Bach, Koral Kantat 147 (1957)” ve “Hüzün İkilisi (1957)” başlıklı soyut tabloları bu kapsamdadır. Yine benzer biçimde, ressam ve heykeltıraş Jacob Weder’in (1906-1990) “Renk Senfonileri (1975-1990)” isimli dizi yapıtının teması büyük oranda J.S. Bach’ın müziklerine odaklanmıştır. Ressam, fotoğraf sanatçısı ve sinema yönetmeni Luigi Veronesi’nin (1908-1998), “Bach (1979)” ve “Bach, Satie, Schoenberg, Webern, (1979)” isimli serigrafileri de…
Klasik müzik bestecisi, ressam ve yazar Mikalojus Konstantinas Ciurlionis’in (1875-1911) yaptığı çok sayıda tablonun, ki adlarında “füg”, “prelüd”, “sonat” gibi müziksel terimleri kullanmıştır, temalarından bazılarını J.S. Bach’ın müziği ile ilişkilendirenler vardır. Aynı şekilde, Adolf Richard Hölzel (1853-1934)’in, Theo van Doesburg’un (1883-1931), Max Ackermann’ın (1887-1975) ve özellikle de Josef Albers’in (1888-1976) bazı yapıtlarını da…
Müzik ve piyano eğitimi de alan ressam Lyonel C. Feininger’in (1871-1956) yukarıda anılan diğer tüm ressamlar gibi doğrudan Bach’ı ya da eserlerini vurguladığı bir tablosu olmamakla beraber (ya da ben saptayamadım); belki de 20. yy. resim sanatında J.S. Bach’ın müziğine en fazla ilgi ve hayranlık duyan sanatçıdır. “Resimlerimde Bach’ın tözü (özü) bulunmaktadır” diyen [12] L.C. Feininger, doğrudan Bach’tan esinlenerek füg formunda bazı eserler de bestelemiş, bu parçalar kaydedilmiş hatta konserlerde de seslendirilmiştir.
J.S. Bach’ın müziğine benzer bir büyük hayranlık duyan bir başka ressam ve grafik sanatçısı (ve aynı zamanda çellist) Maurits Cornelis Escher’dir (1898-1972): Bach’ın müziğine yönelik olarak “Hiçbir müziğin beni bu kadar etkilemediğine inanıyorum.” der. Onda da, bu yazıda bahsedilen hemen tüm sanatçılar gibi, yapıtlarının tümünde veya bir kısmında ya da bir dönem boyunca, “müziği görselliğe dönüştürme” çabasının olduğu görülmektedir ve J.S. Bach’ın müziği de bu girişimde çıkış noktası ya da amaçtır. M.C. Escher’ın şu sözünün J.S. Bach’ın müziğini tanımlayan ilginç ve etkileyici sözlerden biri olduğunu düşünüyorum [13]: “Onun müziğinde, herhangi bir diğer klasik veya modern müzikten daha fazla, apaçık bir şey fark ediyorum; önceden bilmediğim ama tahmin ettiğim bir şey, tıpkı insanın bazen ilk kez gördüğü manzaraları tanıması gibi yani.”
Wassily Kandinsky’nin (1866-1944), 1914 yılında yaptığı ve bugün oldukça ünlü eserlerinden biri “Füg” isimli tablosudur. Ancak çalışmanın, Bach ya da Bach’ın fügleri ile bir bağlantısı ya da yorumu olup olmadığı konusunda net bir bilgiye ulaşamadım.
Günümüzde de, çok sayıda ressam ve grafik sanatçısı Bach’ın özellikle Haussmann portresini değişik form ve yorumlarla kullanmaktadır ya da yukarıda anılan 20.yy.ın erken dönem bazı ressamları gibi, J.S. Bach’ın müziğini tuvalde ya da başka materyaller üzerinde yorumlamaktadırlar. Ülkemizde de, Tülin Kiper (doğ. 1939) ve Mehmet Mahir’in (doğ. 1948), Bach (müziği) temalı tablolarının olduğunu görmekteyiz.
Son olarak da, yazının konusu dahilinde belirtmek gerekir ki, J.S. Bach’ın kendisi gibi besteci dört oğlundan biri olan Carl Philipp Emanuel Bach’ın oğlu, yani kendisiyle aynı ismi taşıyan torunu da (Johann Sebastian Bach, 1748-1778) bir resim sanatçısıdır…
Bu yazı kapsamında bahsedilen ressamlar ya da diğer çok sayıda ressam, yapıtlarında başka klasik müzik bestecilerini veya eserlerini de tasvir etmişler, yorumlamışlardır; A. Vivaldi, W.A. Mozart, L.v. Beethoven, F. Schubert, F. Chopin, C. Debussy gibi… Ancak resim sanatında bir bestecinin yapıtlarını çözümleme ve yorumlama uğraşısı ile o bestecinin yapıtlarından esinlenme bağlamında, J.S. Bach’ın en başta geldiğini söylemek mümkündür sanırım…
SAMİ EREN
25 Ocak 2023, Ankara
* Aynı tondaki BWV 533, BWV 548, BWV 555, BWV 855 ya da BWV 879 olabilir; ulaşabildiğim kaynaklarda bunu netleştiren bir bilgi bulamadım.
Kaynaklar:
https://en.wikipedia.org/wiki/Reception_of_Johann_Sebastian_Bach%27s_music (Erişim tarihi:22.01.2023)
Büke, A. Bach. Yaşamı ve Eserleri. Kabalcı Yayınevi-İstanbul. Birinci Basım, 2001.
https://en.wikipedia.org/wiki/Johann_Nikolaus_Forkel (Erişim tarihi: 22.01.2023)
gutenberg.org/ebooks/35041 (Erişim tarihi:22.01.2023)
https://bach.wursten.be/portraits/erfurt-not-Bach.htm (Erişim tarihi: 22.01.2023)
https://www.sueddeutsche.de/kultur/klassik-wie-hat-johann-sebastian-bach-wirklich-ausgesehen-1.4514699 (Erişim tarihi:22.01.2023)
Tablo. J.S. Bach portresi (1746)-Elias Gottlob Haussman (Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/Johann_Sebastian_Bach Erişim Tarihi:
22.01.2023)
https://interlude.hk/paul-klee-painting-music/ (Erişim Tarihi: 22.01.2023)
https://www.thehistoryofart.org/paul-klee/music/ (Erişim Tarihi: 22.01.2023)
https://www.theartstory.org/artist/kupka-frantisek/ (Erişim Tarihi: 22.01.2023)
https://www.paulabirachedmusic.com/en/Meeting-Joan-Miro_a5.html (Erişim Tarihi: 22.01.2023)
https://www.listenmusicculture.com/artistry/bach-and-bauhaus (Erişim Tarihi: 22.01.2023)
https://www.escherinhetpaleis.nl/story-of-escher/escher-and-bach/?lang=en (Erişim Tarihi: 22.01.2023)
Tablo. Bach’a Saygı (1912)-Georges Braque (Kaynak: https://www.wikiart.org/en/georges-braque/homage-to-j-s-bach-1912 Erişim Tarihi: 22.01.2023)
Tablo. Bach’a Saygı/Renkli Kompozisyon (1912)-August Macke (Kaynak: https://www.wikiart.org/en/august-macke/colored-composition-hommage-to-johann-sebastian-bachh Erişim Tarihi: 22.01.2023)
Tablo. Kemanlı Natürmort: Bach’a Saygı (1952)-Raoul Dufy (Kaynak: https://www.wikiart.org/en/raoul-dufy/still-life-with-violin-hommage-to-bach-1952 Erişim Tarihi: 22.01.2023)
Tablo. Müzikal Tema No.2/Bach Prelüd ve Fügleri (1912)-Marsden Hartley (Kaynak: https://www.museothyssen.org/en/collection/artists/hartley-marsden/musical-theme-no-2-bach-preludes-et-fugues Erişim Tarihi: 22.01.2023)
18. Tablo. Kemanlı Natürmort (1921)- Kuzma Petrov-Vodkin (Kaynak: https://www.wikiart.org/en/kuzma-petrov-vodkin/violin-1921 Erişim Tarihi: 22.01.2023)
