Don Kişot ile “MDT 30. Yıl”
Cumhuriyetin 100. Yılında, 75 Yaşındaki Türk Balesi
Sadece birkaç gün arayla önce klasik, ardından modern bale temsili izlemek herkese nasip olabilecek bir durum değil. Ama insan kararlı olup, bilet satış saatinde internette olursa imkânsız da değil! Evet, bilet bulmak zor ama bu da olumlu bir durum aslında; ne mutlu demek ki, dans-sanatı-severlerin sayısı giderek artıyor.
11 Kasım 2023 tarihinde Ankara Devlet Opera ve Balesi’nde Miguel Cervantes’in romanı, Ludwig Minkus’un bestesi üzerine Marius Petipa’nın koreografisini yaptığı efsanevi Don Kişot adlı baleyi Ayşem Sunal Savaşkurt’un düzenlemesi ve sahnelemesi ile seyrettim. Eserin konusunu, yaratıcı kadrosunu ve sahnelemenin ayrıntılarını bu portalın değerli yazarlarından Necla Çıkıgil yazmış olduğu için tekrarlamayacağım (1).
İzlediğim temsilde orkestrayı şef Deniz Erdinç yönetiyor, Kitri rolünde Nilay Tahiroğlu, Basilio rolünde Ervin Zagidullin, Don Kişot rolünde Hakan Odabaşı ve Sancho Panza rolünde Uluç Aytan dans ediyordu (diğer yaratıcı ve yorumlayıcı sanatçılar için Bkz. *Don Kişot). Her ikisi de yaşamının baharında sanatçılar olan Tahiroğlu (19 yaş) ve Zagidullin’in (23 yaş) mükemmel dansları mutluluk ve heyecan vericiydi. Soloları ve pas de deux’lerinin yanı sıra dans etmedikleri bölümlerde sahne duruşları da 2006’da Bolşoy’da seyrettiğim Don Kişot temsilini anımsattı. Özellikle deneyim açısından da genç yaşları ve birinci kast olmayışları göz önüne alındığında başarıları daha da önemli.
“MDT 30. Yıl 93'ten 23'e”
Hemen ardından, dünya prömiyeri 1869’de yapılmış olan Don Kişot’dan bir çırpıda 154 yıl ileriye atlayarak Devlet Opera ve Balesi Modern Dans Topluluğu’nun (MDT) çağdaş dans gösterisi izlemeye gittim. Kuruluş amacı ve misyonu “batının ucuz bir taklidi olmadan, kendi kültürüne bağlı özgün bir ekol oluşturmak, ülkemizi, dünya platformlarında nitelikli eserlerle temsil edilebilecek kadrodan oluşan profesyonel bir topluluk yaratmak, Türk toplumunun çağdaş kimliğinin sahne sanatlarındaki temsilcisi olarak modern dansı tanıtmak ve özgün sanat bilincini geniş kitlelere yansıtmak” olarak belirtilmiş olan MDT’nin bu yıl Çocuklar Ağladığında adlı yapımını da izlemiş ve çok etkilenmiştim (2).
16 Kasımda izlediğim “MDT 30. Yıl 93'ten 23'e” adlı tek perdelik dans seçkisinde altı farklı eser yer almaktaydı (Bkz.**MDT 30. Yıl 93'ten 23'e). Koreografilerini (soyadı alfabe sırasına göre) Deniz Alp, Anna Akabalı, Devrim İleri Tozkoparan, Beyhan Murphy, İlke Sayıner ve James Sutherland’in yaptığı seçkinin tümünün yaratıcı sanatçıları ve eserlerin konuları hakkında ayrıntılı bilgileri yine Çıkıgil’in yazılarında bulabilirsiniz (3,4).
İzlediğim temsildeki seçki soyuttan somuta, belli bir akış mantığında dizilmişti (Dur/ma, O Superman, Unique, Siyah Altın, Anı Toplayıcısı, Güldestan-Cafe de Nar).
Eserlerin “az bilinen ya da pek farkına varılmayan yaşam alanı ve deneyimlerden” “güncel ve kültürel olarak iyi bilinenlere doğru” akış sırasında oluşları, temsilin başında soyut sunumlara adaptasyonu; giderek merak, ilgi ve düşünce doğurmayı; sonunda da tanışıklık duygusuna sarınarak emniyetle dışarıdaki yaşama geri dönüşü sağladı.
Belki de bu yüzden uzun süren alkışların ardından seyirciler fuayeyi hiç rastlamadığım kadar uzun bir süre terk edemediler. Belleklerini harekete geçiren “Anı Toplayıcısı” ve bunu izleyen köy kahvehanesinden şehir cafe’sine terfi eden bıyıklı adamların dansı “Güldestan-Cafe de Nar” adlı son eser ile belleklerinde mevcut anıların üzerine yenilerini eklemek üzere bol bol selfie çektiler.
İyi koreografik yaratım, iyi dansçılık ve estetik yorum, modern dans anlatımına aşina olmayan seyircinin bile, her insanda illaki bir miktar mevcut olan derindeki soyutlama becerisini işte böylesine tetikleyip somut günlük yaşama daha güçle tutunmasını sağlayabiliyor.
Türk Klasik Balesi ve Modern Dansına Bakış
“Don Kişot” ve “MDT 30. Yıl 93'ten 23'e” bağlamında konuya farklı bir açıdan da bakmak istiyorum; ülkemizdeki bale sanatının bugünkü kurumsallaşma ve gelişme durumu açısından. Uluslararası sanat kurumları gelişmişlik ölçütlerinden bazılarına göz atarak, bunlar doğrultusunda durumu değerlendirmeyi deneyelim:
Tüm büyük klasik bale eserlerinin sahnelenmesi ve zaman içinde tekrarlanarak seyirciye sunulması: 75 yıl önce temeli atılan “Türk Balesi” hemen tüm büyük klasik eserleri (5) sahnelemiş ve bu sezonda Don Kişot örneğinde olduğu üzere repertuvarına aldığı bu eserlerden seçtiklerini tekrar sunmayı sürdürmüştür (6,7).
Büyük klasik bale eserlerini sahnelerken genç sanatçıların da yetiştirilmesi: Yine Don Kişot örneğinde görüldüğü üzere sürekli olarak başarılı genç nesil sanatçılar yetiştirilmektedir.
Sanatçıların başarısı: Birçoğu yurt dışındaki sahnelerde dans etmiş ve halen etmekte olan, hatta prestijli ödüller kazanmış bulunan bale sanatçılarımızın olduğu herkesin malumudur. Ama zaten klasik balelerde point’e çıkamayan değil başrolde dans etmek, sahneye adımını bile atmamaktadır. Diğer bir deyişle minimum standarttan ödün verilemez ve verilmemektedir.
Çağdaş eserlerin sahnelenmesi: Türk Balesi’nin erken dönemlerinden, 1963-5 sezonlarından itibaren önce yabancı bestecilerin müzikleriyle başta Dame Ninette de Valois olmak üzere Kenneth MacMillan ve diğer yabancı koreografların Satranç, Kapandakiler gibi yaratımları seyirciyle buluşmuştur. Bunları Türk bestecilerin müziği üzerine yabancı koreografların yaratımları Çeşme Başı (koreografi: Dame Ninette de Valois, Beste: Ferit Tüzün, 1965), Sinfonietta (koreografi: Dame Ninette de Valois, Beste: Nevit Kodallı, 1965) ve Hançerli Hanım (koreografi: Richard Gladstone, Beste: Bülent Tarcan, 1966) ve hızla diğerleri izlemiştir. Ancak daha önemli olan yerli koreografilerle modern dans adımlarının sahneye taşınmasıdır. Ülkemizde bale temsillerinin başlamasının üzerinden on yıl geçmeden 1970’erin başında Necil Kazım Akses’in bestesiyle Oytun Turfanda’nın koreografisini yaptığı klasik tarzdaki Pembe Kadın ve hemen ardından da Duygu Aykal’ın Cengiz Tanç’ın bestesi ile yarattığı modern bale Çoğul adlı eser ortaya çıkarak Türk balesinde bir sonraki döneme geçilmiş, ya da çağ atlanarak batının çağdaş düzeyi yakalanmıştır (7,8).
Modern Dansın Kurumsallaşması: 30 yıl önce kurulan Modern Dans Topluluğu (MDT) özelinde görüleceği üzere uluslararası çağdaş bale ve modern dans alanındaki örneklerin ülkemize uygun olanlarının bir kısmı zamanı geldikçe ülkemiz sahnelerinde sunulmaktadır (7,8). MDT’nin altı müdürlükteki kurumsal (hukuki) durumunun tarihi gelişimi ve bugünkü durumu hakkında yeterince bilgim olmadığını itiraf etmeliyim.
Özgün eserlerin yaratımı ve ihracı: Cumhuriyet’in kuruluşundan 2012 tarihine kadar 32 besteci (1 kadın, 31 erkek) 67 bale, 7 müzikal, 2 modern dans eseri bestelemiştir (7,8,9). Bu eserlerin kaçının sahnelendiğini ve 2012’den sonraki eserlerin bilgisine ulaşılabilecek bir kaynak bulamadım. Ancak 30 yıl önce kurulan MDT yaratımlarından görüleceği üzere özgün eser sayısının hatırı sayılır ölçüde artığı bellidir.
Üstüne, örneğin Mehmet Balkan, Beyhan Murphy, Uğur Seyrek ve diğerleri gibi koreograflarımızın yaratıları yurtdışında yabancı dans grupları ve kurumlarınca sahnelenmiştir. Bu sanatçıların dışında herhangi bir tür telifle yurtdışına ihraç edilen eser sayısı hakkında bilgi sahibi değilim, turneleri kastetmiyorum tabii.
Çocuklara yönelik yerli yapım bale-dans eserleri: Çocuklara yönelik deyince akla ilk önce her yılbaşında sahnelenen Fındıkkıran balesi ve belki başka eserler de gelir. Yerli yapım çocuklara yönelik eserler eminim vardır ama kaynaklarda bulamadım (7,8).
Çocuk balesi eğitimi: Devlet Opera ve Balesi kurumlarında uzun yıllardır çocuk balesi eğitimleri verilmekte ve yıl sonu gösterileri düzenlenmektedir.
Bale-modern dans yarışmaları: Ülkemizde Devlet Opera ve Balesi Genel Müdürlüğü’nce her iki yılda bir uluslararası bir dans yarışması düzenlenmekteydi. Umarım bu yarışma devam eder. Ayrıca dansçılarımız başka ülkelerde düzenlenen birçok yarışmada iftihar ettiğimiz üstün başarılar elde etmişlerdir.
İleri yaşta dans: Klasik balede yetişmiş ama yaşın bedene engellenemez etkileri nedeniyle bazı hareketleri yapamayan ama hâlâ fevkalade dans edebilen sanatçıların dahil edildiği Birim Dans Tiyatrosu (BDT) mükemmel bir fikirdi. Bu sanatçılar emekli olana dek sanata hizmet edebilmekte, dahası dans tiyatrosu alanını açık tutup geliştirmekteydiler. Her şehirde BDT kurulmuş muydu, devam ediyor mu, etmiyorsa nedenleri hakkında yeterli bilgim yok.
Sonuç: Ülkemizin her döneme ait koşulları da göz önüne alındığında, altı şehirde devlet kurumlarında ekilen bale ve modern dans tohumlarının çoktan meyve verdiği ve uluslararası birçok ölçütü sağladığı söylenebilir. Geçtiğimiz 75 yıl süresince yerel ve evrensel bir çok koşulun değiştiği tartışılmaz bir gerçek. Öte yandan dünyada bale-dansın durmaksızın değiştiği ve sanatın işlevinin “her daim çağın öncüsü olmak” olduğu da bir başka gerçek. Bugüne vardığı ivmeyle, ülkemizdeki dans sanatının değil çağda kalmak, çağın öncüsü de olacağına inancım sonsuz.
Pınar Aydın O’Dwyer
1 Aralık 2023, Ankara
Kaynaklar
Çıkıgil N: Ankara’da Don Kişot Balesi. https://www.sanattanyansimalar.com/yazarlar/necla-cikigil/ankara-da-don-kisot-balesi/2993/ Erişim: 7.5.2023
Aydın O’Dwyer P: Çocuklar Ağladığında ya da Güldüğünde. https://www.sanattanyansimalar.com/yazarlar/pinar-aydin-o-dwyer/cocuklar-agladiginda-ya-da-guldugunde/3085/ ccv Erişim: 12.10.2023
Çıkıgil N: Modern Dans Topluluğunun 30. Yılı. https://www.sanattanyansimalar.com/yazarlar/necla-cikigil/modern-dans-toplulugu-nun-30-yili/3002/ Erişim: 15.5.2023)
Çıkıgil N: Ankara Devlet Balesi ve Millenium’da Dans. Milliyet Sanat, Sayı 478, s49-50, 2000
Aydın O’Dwyer: Bale Kitabı, 2. Baskı. Akılçelen Kitaplar, 2021
Çıkıgil N: Dünya Bale Günü 2023. https://www.sanattanyansimalar.com/yazarlar/necla-cikigil/dunya-bale-gunu-2023/3107/ Erişim: 3.11.2023
60. Yılda Türk Balesi, Hazırlayan: M Evci, Devlet Opera ve Balesi Genel Müdürlüğü Yayınları, 2008
Devlet Opera ve Balesi’nde Sahnelenen Eserler Bibliyografyası. Derleyen: Ömer Kaysı, Redakte Eden ve Yayına Hazırlayan: Gülümden Alev Karaman, 2009
Türkiye’de Opera ve Bale. Devlet Opera ve Balesi Genel Müdürlüğü Özel Yayını. Yayın Koordinatörü: Gülümden Alev Karaman, 2012
Not: Verdikleri bilgiler için Doç. Efza Kıpçak Topçu, Necla Çıkıgil ve Beyhan Murphy’e teşekkür ederim.
*Don Kişot:
Yaratıcı Sanatçılar: Dekor: Özgür USTA, Kostüm: Serdar BAŞBUĞ - Tülay ŞİMŞEK, Işık: Bülent ARSLAN, Eser Sorumlusu: Almula ÖZLEM - Elif G. FIRAT, Notatör: Aslı ÖNGÖREN, Kondüvit: Işınsu YAPICI - Zeren TOPCU, Repetitörler: Zeynep S. ÖNGÜN - Bahri GÜRCAN - Hakan ODABAŞI - Ayşegül ÜNVER - Eren KELEŞ - Almula ÖZLEM - Elif G. FIRAT
Yorumlayıcı Sanatçılar: Gamache: Hüseyin ACAR, Larenzo: Tarkan SERENGÜL, Espada: Ege SARIOĞLU, Mercedes: Ezgi DURGUT, Amor: Begüm ÖZTÜRK, İki Arkadaş: Güleycan KOCABEY- Lara VELİ, Rüya Kraliçesi: Deniz DERELİOĞLU, Çeri Başı: Kadir OKURER. Diğer dansçılar (isim alfabe sırsına göre: Alp YAZGANARIKAN, Alperen DAĞ, Aralcan KOCABEY, Aykut L. ÖZER, Aysu Begüm BAŞ, Begüm EBREN, Berin BÜLBÜL, Berkay SARAÇOĞLU, Bleda ÖZLEM, Buğrahan ALNIAÇIK, Cansın İRAVUL, Doğa TUZCU, Esra ÖNDER, Etkin YÜZER, Ezgi ODABAŞI, Gizem ÇALIŞKAN, Gülben ÇAY, Gülberk ÖCAL, Güleycan KOCABEY, Hira G. ALBAYRAK, Kamelya TUNCEL, Kardelen BÜYÜKAKGÜL, Kutay YAŞAR, Lara VELİ, Maria ZAGIDULLİNA, Merve ERKURT, Ömer ALNIAÇIK, Özge UYAL, Sefer ALNIAÇIK, Şelale SUNGAR, Tülin TÜRKMEN, Uğurcan AYLIKÇI
** MDT 30. Yıl 93'ten 23'e:
Tüm Seçkinin Yaratıcı Sanatçıları: Sahneye Koyan: İlke SAYINER, Işık Tasarımı: Fuat GÖK, Dekor: Aykut ÖZ, Kostüm: Tülay ŞİMŞEK, Yapım Asistanı: Pelin KÖKEN, Kondüvit: Nazlıcan FIRAT, Video Tasarım: Ali KARAKÖSE
Her Yapımın Yaratıcı ve Yorumcu Sanatçıları:
1. DUR/MA Koreografi: Deniz ALP, Müzik: Galip EMRE, Koreografi Asistanı/Repetitör: Aslı GÜNEŞ SÜMER, Dansçılar: Almina AYYILDIZ, Asya CANBULAT, Beste ÜSTÜN, Deniz UZUNER, S. Eylül ATAK Eren Çelebi KUTLU, Hakan ÖZENALP, Mert BOZKURT, Özkan GÜLTEKİN, Sercenk YÜCEL
2. O SUPERMAN Koreografi: James SUTHERLAND, Müzik: Laurie Anderson (Phaedra Ensemble, The Magic Lantern), Koreografi Asistanı: Hakan ÖZENALP, Repetitör: Beste ÜSTÜN, Dansçılar: İlke SAYINER, Sercenk YÜCEL
3. UNIQUE Koreografi: İlke SAYINER, Müzik: Oğulcan SÜMER, Koreografı Asistanı ve Repetitörler: Beste ÜSTÜN , Özlem ÖZÜKAN ŞENSOY, Dansçılar: Almina AYYILDIZ, Asya CANBULAT, Beste ÜSTÜN, Deniz UZUNER, Gülşah BAKIR, S. Eylül ATAK
4. SİYAH ALTIN Koreografi: Anna AKABALI, Müzik: Eren ERKİLET, Repetitörler: Burak KAYIHAN, Özlem ÖZÜKAN ŞENSOY, Dansçılar: Eren Çelebi KUTLU, Hakan ÖZENALP, Mert BOZKURT, Özgür AYYILDIZ, Özkan GÜLTEKİN, Sercenk YÜCEL, Şuayip Efe UZUN, Zeynel Can SOYLU
5. ANI TOPLAYICISI Koreografi: Devrim ILERI TOZKOPORAN, Müzik: Serkan ALKAN, Koreografi Asistanı: Müge GÜLEŞEN, Repetitörler: Deniz ALP, Müge GÜLEŞEN, Dansçılar: Almina AYYILDIZ, Beste ÜSTÜN, İlke SAYINER
6. GÜLDESTAN-CAFE DE NAR Koreografı: Beyhan MURPHY, Müzik: Mercan DEDE, Sahneye Koyan: Arkın ZİREK, Eser Sorumlusu: Deniz ALP, Müge GÜLEŞEN, Repetitörler: Aslı GÜNEŞ SÜMER, Deniz ALP, Dansçılar: Almina AYYILDIZ, Asya CANBULAT, Beste ÜSTÜN, Deniz ALP, Deniz UZUNER, Gülşah BAKIR, İlke SAYINER, S. Eylül ATAK, Eren Çelebi KUTLU, Hakan ODABAŞI, Hakan ÖZENALP, Özgür AYYILDIZ, Özkan GÜLTEKİN, Sercenk YÜCEL, Şuayip Efe UZUN, Zeynel Can SOYLU
Fotoğraf: Tarkan Serengül, Emre Turan
