Operada Sigara !!!

Ankara Devlet Opera ve Balesi 2024-25 sezonunda Giacomo Puccini’nin Madama Butterfly adlı operasını sunmaya başladı.¹^,²,³ Çoğu zaman olduğu gibi, temsili izlerken ayrıntıları fark edip tadına varabilmek için provalar başladığında ilk temsile gitmeden önce evde piyano-şan notasını elime alıp müziği notadan izlemeye koyuldum.⁴ Gerçekten de notaya bakarak müziği dinlemek bir esere aşina olabilmek için en güzel yol.

Madama Butterfly’ın librettosunda, ilk perdede, esas-oğlan Amerikalı deniz subayı Pinkerton’un düğün gecesi, Butterfly’ı gelinliğini değiştirmesi için odasına gönderdiği ve onu beklerken bir sigara yaktığı yazılıydı. Sonraki perdede konsolos, Pinkerton’un Amerika’da bir başkasıyla evlendiği yazılı mektubu okumak amacıyla Butterfly’ı ziyarete geliyor, Butterfly ona iki kez pipo ikram ediyor, hatta hizmetçisinin doldurduğu pipodan bir nefes çekerek kendisine uzatıyor ama konsolos teşekkür edip almıyor. Bunun üzerine bir de Amerikan sigarası teklif ediyor ama sonuç aynı, konsolos tütünlü ikram kabul etmiyor.

Bu güzel eser, içimde bestecinin diğer operalarını da izleme arzusu uyandırdı. Puccini, konusu Japonya’da geçen Madama Butterfly’da olduğu gibi sadece egzotik doğuya değil uzak batıya da ilgisi olan bir besteci. Nitekim La Fanciulla del West operasının konusu Amerika’nın batı yakasında altın arayıcıları arasında geçiyor.⁵ Ve ilginç bir rastlantı, bu eserde de altın arayıcıları barda sürekli sigar içiyorlar, esas-kız Minnie onlara ve esas-oğlan Johnson’a özel sigarlar ikram ediyor.

Bu rastlantının bir nedeni olsa gerek diye Puccini’nin operalarında tütün yolunu sürünce bu sefer aklıma La Bohème geldi ve tahmin edileceği üzere bu eserde de sokakta kafelerin önünde dolaşan sigar satıcılarını kendi elimle koymuş gibi buldum.⁶

Görüldüğü üzere birçok eserine tütünün bir çeşidini yerleştirmiş olan Puccini, onları günde yaklaşık 90 sigar veya sigara tüttürerek bestelemiş. Sonuçta bu zararlı alışkanlığı yüzünden, 64 yaşındayken Turandot adlı operasını bitiremeden gırtlak ve akciğer kanserinden yaşamını kaybetmiş. Fotoğraflarındaki sol göz kapağındaki düşüklüğün ve gözbebeğindeki küçülmenin nedeni, uzmanlık alanım olduğu için söyleyebilirim ki, kanserin kapak ve gözbebeği sinirlerine baskı yapmış olmasındandır ve teşhisim Horner sendromudur (1).

Puccini’nin eserlerinden başka hangi bestecilerin operalarında sigara yer alıyordu, diye düşününce akla ilk gelecek eserlerden biri kuşkusuz Georges Bizet`nin Carmen’idir.⁷

Başkahraman özgür ruhlu Carmen sigara fabrikasında çalışan bir karakterdir ve iş arkadaşları gibi o da sigara sarmayı aksattığında patronla başı derde girmektedir. Diğer bir deyişle, bu eserde sigara neredeyse ana unsurlardan biriyken günümüzde bazı ülkelerin opera sahnesinde sigara sansüre uğramış durumdadır. Örneğin bir süre önce Avustralya’daki Carmen’de “sigara korosu” bölümünde sigara sansürü basında alay konusu olmuş; “politik ahlakçılık saçmalığa döndü” diye başlıklar atılmış.⁸

Bu aşamada benim için yüce Google’ı tıklamak farz olmuştu. “Operada sigara” diye taradığımda karşıma çıkan bir makalede epey bilgi vardı (3). Richard Wagner‘in Der fliegende Holländer adlı operasında kaptan Daland gemi güvertesinde gökyüzünü izlerken adamlarına emirleri parmaklarının arasında tuttuğu sigarla yağdırıyor.⁹ Ne yaptığının farkına varmadan elinde tuttuğu pipodan sık sık çeken bir diğer karakter de Benjamin Britten’ın Peter Grimes adlı eserindeki ticaret gemisi emekli kaptanı Balstrode’dur.¹⁰

Aynı makalede Pietro Mascagni’nin Cavalleria Rusticana operasının bazı yapımlarında arabacı Alfio’nun tüttürmese de elinde zenginlik sembolü olarak bir sigar taşıyarak köy meydanında dolaştırıldığı belirtilmiş.¹¹ Benzer şekilde oğul Johann Strauss’un Die Fledermaus operetinin bir rejisinde hapishane müdürü Frank’ın gazete okurken elinde sigarla uyuya kalması ve tutuşan kâğıt kokusuyla uyanması şeklinde bir mizansen uygulanmış.¹²

Sigaranın bir yan unsur gibi ele alındığı eserlerden farklı bakışla iki eserde sigara cinsellik sembolü diye kullanılan bir unsur olması ilginçtir. Bunlardan biri, Richard Strauss’un Der Rosenkavalier adlı komik operasında Prenses Marschallin ile genç sevgilisi Octavian’ın yatak sahnesinden sonra birer sigara tüttürerek keyif yapıyorlar.¹³

Diğerinde, Alban Berg’in Lulu ‘sunda Lulu ve Bayan Geschwitz tahrik edici bir müstehcenlikle sigara içiyorlar.¹⁴

Buraya kadar hepsi ilginç opera sahneleri. Ancak söz konusu makalenin ıskaladığı çok özel bir opera var ki burada sigara başlı başına ana kahramanlardan biri. Ermanno Wolf-Ferrari‘nin İl segreto di Susanna adlı iki oyunculu kısa eserinde Kont Gil, karısı Kontes Susanna’nın kendisini aldattığından kuşkulanmaktadır.¹⁵

Olayların devamında Susanna’nın onu aldatmadığı, esasen basit bir sırrının olduğu, onun da sigara içme alışkanlığı olduğu ortaya çıkar. Sır ortaya çıkınca, karı koca birlikte birer sigara tüttürürler.

Bir zamanlar büyük Amerikan sigara şirketlerinin Hollywood filmlerindeki yakışıklı ve güzel başrol oyuncularının eline reklam ve özendirme amacıyla sigara tutuşturdukları bilinen bir gerçek. Bugün ise opera seyircisi profili göz önüne alındığına bir opera temsilinde karakterlerden birinin sigaradan bir nefes çekmesi gençler için ne kadar özendirici olur, emin değilim. Ama şundan eminim ki opera sanatçılarının çekeceği tek bir nefes bile sanatlarından ve dolayısıyla izleyicilerinden uzak kalmasına, bizim de onlardan mahrum kalmamıza yol açacaktır!

Pınar Aydın O’Dwyer

24 Ocak 2024, Ankara

Kaynaklar