Sanat müzelerinde eser sunumu-sergileme yöntemleri

Müzeler en yalın tanımıyla toplumların, görsel, belgesel kültürlerinin çeyiz sandıkları olarak tanımlanır. Geçmişi güne ve geleceğe taşıyan tarihsel, kültürel ve sanatsal belleklerdir. Yapılan araştırmalarda elde edilen bulgular ışığında derleme, biriktirme, saklama örneklerinin geçmişi MÖ.2000''li yıllara dayanmaktadır.

Müzeler aynı zamanda en etkili toplumsal eğitim kurumları ve uluslararası paylaşım odakları sayılır. Konunun bir de turizm yönü var ki bu özellik o topluma sadece maddi getiri değil, manevi ve moral değerlerle tarihsel üstünlük kazandırır.

Bu bilinç o hale gelmiştir ki uluslararası gizli-açık bir kültürel üstünlük savaşı sayılmıştır. Bu konuda ABD'nin Avrupa'nın ve özellikle Paris'in kültür ve sanat odaklığını ele geçirmek için gösterdiği çabalar ilgi çekicidir. Bu kapsamda Avrupalı sanat insanlarını ABD'ye taşımak adına yaptığı yatırımların miktarının pek çok ülkenin ulusal bütçesinden fazla olduğu bilinir.

Bu nedenle bütün toplumlar az ya da çok biriktirme eğilimli olmakla beraber bunu devlet politikası halinde ele alan, maddi-manevi kaynaklarını bu yönede kullanma bilinci gelişmiş, vakıflar aracılığıyla çok büyük koleksiyonlara sahip olan uluslar var bugün. ABD, İngiltere, Almanya, İtalya, İspanya, Japonya, Çin, Rusya milyonlarca esere sahip müzeleri ile yarış halindedir. Her geçen gün bu eşsiz birikimi müze kavramı ve kapsamı içinde bir araya getirmede çok büyük politikalar geliştirilmektedir.

Müze ve müzecilik gibi bir alan sözkonunu olduğunda müze kavramı, koleksiyon bilinci, objelerin ve eserlerin envanter sistemleri, konservasyon-restorasyon, eser sergileme, sunum, eser asma yöntemleri, müze tavan ve yer kaplamaları, müze duvarlarının rengi, eserlerin ve mekanların ışıklandırma sistemleri gibi ayrı ayrı uzmanlık alanları gündeme gelir. Bunlar kuşkusuz birbirleriyle, tarihsel ve deneysel birikimlerle, teknolojik gelişmelerle bağlantılı. Biz bu sayılanlarla ilgili olarak ayrı ayrı yazılar halinde düşüncelerimizi, uluslararası müzelerden gözlem ve deneyimlerimizi paylaşacağız.

Müze kavramı içinde erken bilinç geliştiren Batı-Doğu-Güney-Kuzey toplumlarının birikimlerinden yararlanmak, her toplumun kendi olanakları ölçüsünde uygulamalarda bulunmak, herşeyden önce müze kavramına ve bunun getirdiği bilinçle uluslararası kültürel mirasa ve toplumsal kültür ve sanata hizmet eder.

Çok değişken, çok dinamik bir seyir izleyen tarihsel ve toplumsal süreç; bütün toplumlarda az veya çok bir öncekini yok sayma, unutma eğilimindedir. Bazı toplumlarda da anlaşılamayacak derecede yıkımlar içindedir. Bu durum geçmişle şimdiki zaman ve gelecek arasındaki bağın niteliği açısından sorgulanmasını gerektirir. Özellikle “tarihsel ve kültürel bellek” adına kayıpları ya da kazanımları temsil eder. Alanı, kapsamı, konusu ne olursa olsun; bütün müzeler işte bu anlamda “nereden-nereye” ya da “neymiş, nasılmış bir zamanlar” sorularının yanıtlar bulduğu, geçmişin sorgulandığı yerlerdir.

Yaşamın her alanını ayrı ayrı koleksiyonlar, ayrı ayrı müze disiplini ve özgün mimari yapılar içinde temsil eden müzecilik, günümüzde bilinçli toplumların önemli bilimsel-eğitsel-kültürel-ekonomik etkinlik merkezleri durumundadır.

Bu merkezlerin sayılan görevlerini çağdaş iletişim ve etkileşim olanakları içinde en başarılı şekilde yerine getirebilmesi de sistemli şekilde araştırılan ve geliştirilen çeşitli yöntemlere bağlıdır. Bu nedenle müzecilik ve onun bütün alanları artık bir akademik araştırma, eğitim ve uzmanlık sorunu sayılmaktadır.

Kuşkusuz müzecilik konusu toplumsal bilinçle, ulusal eğitim ve kültür politikalarıyla; yaşama, sanata, yaşam nesnelerine, doğaya, bilime, tarihe saygı ile paralellikler gösterir. Bunların gelişmediği toplumlarda biriktirme, saklama, koruma gibi bir bilincin oluşması mümkün değildir. Bu tutum da elbette ilkelliğin, tarihe ve toplumsal değerlere vefasızlığın; daha net olarak herşeyden önce kendisine-kendi nesline saygısızlığın ve köksüzleşmenin göstergesidir. Bu gibi toplumların çağdaşlaşması, çağdaş dünyanın nimetlerinden yararlanması mümkün değildir. Dahası böylesi toplumların değerlendirmediği, kıymetini bilmediği her şeyinin bu bilince erişmiş başkaları tarafından sömürülmesi ve yağmalanması kaçınılmazdır.

Bu nedenledir ki bilinçli, biriktirici, toplayıcı toplumların müzeleri böylesi bilinçsiz, değerlerinin farkında olmayan, ilkesiz, vefasız ülkelerin ve toplumların paha biçilmez yeraltı ve yer üstü tarihi eserleriyle doludur.

Örneğin Amerika Birleşik Devletleri’nin kuruluş tarihi 1776’dır. Tarihsel geçmişi, kültürü, toplumsal geleneği topu topu 238 yıllık bir geçmiş. Bırakın Göbeklitepe’yi, Çatalhöyük, Alacahöyük, Urartu, Likya, Frigya, Troya uygarlıklarını; Anadolu’da pek çok köyümüzün tarihi Amerika Birleşik Devletleri’nin tarihiden çok eskidir. Bu demektir ki Amerika hem tarih, hem de tarihi kültür ve sanat yoksunu bir ülkedir. Bugünkü Amerikan kültürü yapay ve derlemedir ve kurulan bütün müzeler planlı bir şekilde başka uygarlıkların yağmalanmasının örnekleridir.

Anadolu bu konuda çok kayıplar vermiş, tarihsel ve toplumsal belleğinin pek çok eserinin yağmalanmasına, yurt dışına kaçırılmasına duyarsız kalmıştır. Bu nedenle Berlin’e giden her bilinçli Türk, Müzeler Adası’nda yer alan Pergamon Museum’daki Bergama Altarı’nı ve Anayurdu Anadolu olan tarihi eserleri iç sızıları içinde izlemektedir. Dahası hemen yanındaki Neues Museum’da paha biçilmez Troya hazineleri. Aynı müzede en çok yağmalanmış ülke olan Mısır uygarlığının eserleri ve özellikle Kraliçe Nefertiti’nin şaheser büstü.

Bilinçli her insanı fazlası ile üzen bu yağma ve talan kültürü ayrı bir yazı ve araştırma konusu. Bu nedenle konuyu dağıtmadan bu yazıda sadece müzelerde sergilemeye, eser sunumuna ilişkin düşüncelerimizi ve görsel birikimlerimizi paylaşmak istiyoruz.

Batı müzecilik anlayışında eser sergileme ve sunumunda iki eğilimin çokça uygulandığı görülür. Birincisi “bir obje, bir tablo müzenin deposunda duracağına, sunumda, göz önünde, duvarda dursun” gibi bir yaklaşımın geçerli olduğu müzeler. Bu nedenle mümkün olabildiğince çok sayıda eser-objenin sergilenmesi için çabalar harcanır. Çünkü depodaki obje bir müze ziyaretçisi açısından “yok” hükmündedir. Görülmeyen, görsel, algısal bir ilişkiye girilemeyen şey “yok” sayılır. Biz çok çeşitli tema ile oluşturulan müzecilik anlayışının tümünü değil, sadece sanat müzelerini ele aldığımız bu yazımızda birkaç müzeyi örnekledik.

Bu yaklaşımın en belirgin örnekleri dünyanın önemli klasik eserlerini barındıran sanat müzeleri sayılan Uffizi, British Museum, Hermitage, Louvre, Prado, Metropolitan Musem of Art Museum/MET, New York Museum of Modern Art/MOMA gibi Müzelerdir.

Bu müzelerde bazı bölümlerde neredeyse duvarlarda boş yer bırakmaksızın, yerden tavana kadar eser sergilenir, sunulur. Örneğin, yüksek tavanlı Uffizi Galeri’de tavana bitişik köşelerde Osmanlı Sultanları portreleri asılıdır. Müze ziyaretçilerinin tavana kadar bakmaktan boynu tutulur.

Uffizi Gallery.Floransa

Uffizi Gallery. Floransa. Tavana yakın Osmanlı Sultanları Portreleri

Rönesans'ın en önemli sanat tarihçisi ve ilk kitabının yazarı olan Vassari aynı zamanda, çok az sayıda eseri günümüze kalabilmiş bir ressamdır. Onun bu eşsiz eserlerinden biri yine bir duvarın en üst bölümünde sunulmaktadır. Bu mantık duvarda neredeyse boş alan bırakmamaya dayanır. Elbette geniş alanlı duvarlarda Botticelli, Michelangello eserleri gibi bir iki tablonun sunulması da söz konusudur.

Uffizi Gallery. Floransa, Uffizi Gallery.Floransa. Botticelli

Paris-Louvre Museum. Az sayıda eser sunumu

İkinci anlayış, özellikle modern sanat müzelerinde uygulanan, her esere geniş alanlar bırakılarak ve ayaktaki bir insanın doğal bakışı içinde kalabilecek şekilde yapılan sergilemelerdir. Bu uygulama daha çok büyük mekanlara sahip, pek çok müze binası olan, düzenleme, kurgulama olanakları içinde çağdaş sanat örneklerinin sunulduğu müzelerde ve galerilerdedir. New York Museum of Modern Art/MOMA, Metropolitan Musem of Art Museum/MET, Pompidou Center gibi.

Bir diğer uygulama d'Orsay'da uygulanan eserlerin boy hizasında belli aralıklarla yan yana sunumudur. Bizde de genellikle istenen, beklenen bu sıralı asma yoludur.

Louvre Museum:Çok sayıda eserin sergilenmesi Museum d'Orsay: Sergi ve eser sunumları

Hermitage Museum. Petersburg Grand Salon. Prado-Madrid

Bu örnekler dünyanın pek çok müzesinde görülür.

Burada bizim üzerinde duracağımız konu özellikle müze mekanlarının çok sınırlı olduğu durumlarda sergileme ve sunum olanaklarının, mekanların, duvarların en ekonomik şekilde kullanılmasıdır. Çünkü müzelerimiz küçük ve sınırlı mekanlara sahiptir. Bu denli sınırlı bir müzede duvarların bol bulamaç kullanılması, depolarda bekleyen eserlerin sunulamaması anlamına gelir. Konunun bir başka boyutu da müzete eser görmeye, çeşitli sanatçıların eserleri ile tanışmaya gelen izleyiciyi çok az sayıda eserle karşılaştırmaktır ki bizi en çok ilgilendiren de budur. Gelen seyircinin, müze merklısının mümkün olduğunca çok sayıda sanatçıyla tanışmasıdır.

Ülkemiz müze ve müze mekanları konusunda yeterli binaya sahip değildir. Başkentin tek önemli Devlet Müzesi olan Ankara Devlet Resim ve Heykel Müzesi’nde mümkün olabildiğince çok sayıda eserin izleyiciye sunulması gerekir. Çünkü depolarda çok sayıda eser bulunmaktadır. Buna karşılık çok yüksek tavanlı sergileme mekanlarında sadece bir sıra dizilmiş eser sergilenebilmektedir. Duvarların üçte ikisi boş durumdadır. Bu durum eser sayısını en aza indirdiği için doyurucu bir müzeden çok, biraz büyükçe bir galeri etkisi yaratmaktadır.

Burada konuyu Ankara Devlet Resim-Heykel Müzesi bağlamında ele alırsak, yüzlerce başarılı eser depolara hapsedilmiş durumda iken, çok yüksek tavanlı müze duvarlarında yan yana sınırlı sayıda eser sunmak bu mekanların yeterince kullanılmaması anlamına gelir. 600 eser sunmakla yetinmek müze ziyaretçisi açısından zenginlik değildir. Şu tavır ve seçenek çok önemli, seçici, elitist bir yaklaşımla 600 eser sunmak mı; Uffizi, Louvre mantığıyla 1200-1500 eser sunmak mı?

Bizim bazı sanat insanlarımız, galeri ve sanat müzesi yöneticilerimiz, sanat eleştirmenlerimiz nedense yukarıda değindiğimiz örneklerden sadece geniş duvarlarda, az sayıda eser sergileme yolunu tercih etmektedir. Ancak ülke gerçeklerimiz, müze mekanlarımız ABD, İngiltere, Fransa, İspanya, Almanya, Rusya gibi değil; müze fakiri bir ülkeyiz. İstanbul’da Dolmabahçe Sarayı’nın bir bölümünde 1937’de Atatürk’ün emri ile kurulan Resim-Heykel Müzesi’nden çok sonra bu ülkenin Başkenti Ankara ancak 1980 yılında, küçük sayılacak bir müzeye kavuşabilmiştir. Atatürk’ün 1927’de o yokluk dönemlerinde Türkocağı Binası olarak Cumhuriyet’e kazandırdığı ve Mimar Arif Hikmet Koyunoğlu’nun eseri olan tarihi binada.

Müze yoksulu bir ülkede tek sıra resim asarak sınırlı sayıda eser sergilemek var olan olanakları bonkörce harcamak demektir. Bu nedenle bu müzede duvarları, mekanları en iyi şekilde değerlendirmek, çok daha fazla eseri sergilemek, etkili ve doyurucu bir sanat şöleni halinde topluma, sanatseverlere sunmak gerektiğine inanıyoruz.

Aşağıda dünyanın en önemli sanat müzelerinden bazı sayısal değerler ve eser sunumu örnekleri verilmektedir ki bu veriler bile müzecilik konusunda ne denli eksiklerimizin bulunduğunu, müze kavramı içinde ne kadar çok az eser sergileyebildiğimizi göstermesi bakımından önemlidir.

Gallery Degli Uffizi: Kuruluş Tarihi:1581

Müze Alanı: 19.000 m2.

Eser Sayısı: 1.Milyon

Ziyaretçi Sayısı: 2.Milyon

British Museum: Kuruluş Tarihi: 1753

Müze Alanı: 120.000 m2

Eser Sayısı: 8 Milyon

Yıllık Ziyaretçi Sayısı: 6.7 Milyon

Hermitage: Kuruluş Tarihi: 1764

Eser sayısı: 3.Milyon, 102 Bin eser

Müze Alanı: 233. 345 m2.. Sergileme Alanı 66.842 m2. (120 Salon)

Yıllık Ziyaretçi Sayısı:3. Milyon